vương họ Nguyễn. Triều đình cũng biết lòng dân chê trách vua, cho nên vua vừa nằm xuống, các quan phụ chính đại thần như Tôn Thất Hân, Nguyễn Hữu Bài vội vàng ra bản thông tri, có đoạn mở đầu như sau :
“Hoàng đế Khải Định từ khi đi Tây về thụ bệnh, bệnh tình càng ngày càng nặng, 5 giờ sáng ngày 21 tháng 9 ta, tức Novembre, ngài đã thăng hà.
Nay tiên đế đã khuất núi, chúng ta cũng không nên nghi luận về sự nghiệp ngài trong mười năm trị vì thế nào. Sự nghiệp ấy hay hay dở, sẽ thuộc về thanh sử đời sau phán đoán. “
Lời kêu gọi của triều đình càng làm cho thần dân bàn tán nhiều hơn. Hoàng tử Vĩnh Thụy vốn người ngoại tộc, được Khải Định nhận làm con nuôi, lên nối ngôi, lấy hiệu là Bảo Đại, mới 13 tuổi hiện còn đang du hoc bên mẫu quốc.
Bước sang đầu thế kỳ 20, những phong trào đấu tranh dành độc lập không còn lấy triều đình làm điểm tựa nữa, bởi tiếng gọi Cần Vương năm xưa thời Hàm Nghi, Duy Tân đã trở thành dĩ vảng. Nhiệm vụ đuổi Thực dân bây giờ là quần chúng tự phát, đặc biệt là những người theo tân học, ngấm ngầm bùng lên khắp nơi như trăm hoa đua nở dưới nhiều hình thức khác nhau, ghi dấu một thời lẫm liệt pha lẫn với bi thương.
Trong làng Hải Ninh, có gia đình ông Vũ Lương, thuộc hàng trung nông, bốn người con, hai trai hai gái đều hiền lành chăm chỉ. Ông Lương là thầy đồ lỡ vận, vốn liếng chữ Hán thâm hậu nhưng gặp lúc buổi Nho học xế bóng, không đắc dụng trong xã hội nữa. Ông mở lớp dạy học tại nhà, môn sinh lác đác trên dưới chục đứa. Những gia đình tương đối có chút tiền thì gửi con đến, một là để ông trông nom cho chúng khỏi lêu lổng ngoài đường, hai là nhắc nhở chúng về lễ nghĩa, hy vọng mai sau khi lớn lên chúng sẽ hết lòng phụng dưỡng cha mẹ. Cái lớp học vốn lèo tèo ấy, cứ mỗi ngày một vắng đi dần. Cuối cùng chỉ còn dăm ba đứa, ông đành giải tán, chuyển sang hốt thuốc bắc, nhưng cũng không khá, phần vì ít kinh nghiệm, phần vì chính bản thân ông không tha thiết với nghề này. Lớp người như ông nặng tính bảo thủ, luôn luôn già trước tuổi, thường mất nhiều thì giờ trầm ngâm suy nghĩ, bởi quá luyến tiếc cái thời vàng son của lối học từ chương thuở trước. Chữ Tây, chữ Quốc ngữ ông đều không coi là những phương tiện chính thống để chuyên chở đạo l‎y thánh hiền. Ông cũng học cho biết với thiên hạ, nhưng lòng không say mê chút nào. Chỉ vì muốn giữ lấy nếp nhà mà ông phải gửi Tân, người con trai đầu lòng của ông xuống Hà nội học, chứ trong thâm sâu ông chỉ muốn con ở nhà, trau dồi Tứ Thư Ngũ Kinh là đủ rồi. Tân năm nay 20 tuổi. Ba đứa em kế tiếp là Hậu, Duyên và cậu Út Hoàn, cứ ba năm hai đứa, thành ra tuổi đềi xấp xỉ nhau. Là nhà nho cho nên ông Lương nghiêm khắc lắm, hở một tí là đánh mắng thẳng tay, nhất là đối với hai cô gái. Trai làng có ai chọc ghẹo ngoài ngõ, ông không cần biết phải trái, lôi con về trách phạt trước. Gánh hát chèo lâu lâu mới về diễn ở đình làng, hai cô muốn raa xem phải có bà mẹ hoặc anh Tân đi kèm ông mới cho phép. Ông hãnh diện về gia phong, không cần đếm xỉa đến những khao khát của các con ở tuổi đang lớn và nhất là những thay đổi bật gốc của xã hội Việt Nam vào cuối mùa thực dân.
Tuy vậy, những khi các con xúm nhau nhặt gạo ngoài hiên, cũng có lúc ông Lương cao hứng ngồi kể chưyện đời xưa cho các con nghe. Phần lớn là những tấm gương trung hiếu tiết nghĩa rút ra từ Đông châu liệt quốc, Thủy hử hay Tam quốc chí. Ông kể sơ lượt thôi, nhưng ông bình luận rất kỹ, nhắc đi nhắc lại cái đạo tam tòng tứ đức để các con thấm sâu vào trí óc. Chẳng hạn như chiều nay, sau khi dứt một đoạn chuyện cổ, ông Lương nhìn hai cô gái đang lớn nhanh, thở dài bảo vợ :
- Mới hôm nào chập chững biết đi, bâu giờ đứa nào đứa nấy xấp xỉ hai mươi cả rồi. Bà xem có ai xin thì cho người ta đi. Tống được đứa nào hay đứa nấy !
Câu ấy, ông đã lập đi lập lại nhiều lần ngay trước mặt các con. Hậu và Duyên thấy tủi thân đến độ phẩn uất, nhưng thời buổi lễ giáo khắc khe, không cô nào dám có phản ứng dù là cha mẹ ăn nói khó nghe. Bà Lương bùi ngùi bảo chồng :
- Năm ngoái, bà Cần đánh tiếng xin cái Hậu cho thằng Tuất, con giai bà ấy. Tôi bảo mời bà ấy lại nhà chơi ! Đám ấy thì được, con nhà tử tế, không có tai tiếng gì. Tôi có ‎ chờ rồi mà chả thấy bà ấy nói gì nữa ! Không khéo có đứa nào dèm pha cái gì đấy, cho nên bà ấy ngơ đi. Tôi vẫn gặp ngoài chợ, nhưng chả lẽ minh lại nhắc !
Ông Lương im lặng, chắp tay sau đít bỏ vào nhà ngồi uống trà. Hậu cũng biết chuyện này, biết Tuất có dạo để ‎ đến mình. Cô muốn lấy chồng phức cho xong để bố mẹ khỏi sốt rột và nhất là vì cô có ra riêng trước, thì mới đến lượt cô em, theo truyền thống cả làng này. Ở Hải Ninh, những cô gái mà gia cảnh tầm thường và nhan sắc chỉ ở mức trung bình như chị em Hậu, nếu không may mắn thì có khi phải đi vào con đường làm lẽ những ông già nhà giàu. Cho nên tuy chẳng nói ra, nhưng hai cô đều âm thầm lo sợ cho tương lai.
Buổi tối hôm ấy trời sáng trăng, hai chị em xay gạo ở đầu nhà, đang nói chuyện phím thì bà Lương bưng rổ khoai luột ra cho các con. Nhận thấy mẹ vui, Hậu mới bạo dạn hỏi
- Mẹ, đừng nhắc đến chuyện nhà bà Cần nữa, mẹ ạ ! Anh Tuất sắp cưới vợ rồi !
Bà Lương trợn mắt hỏi lại :
- Thằng Tuất sắp lấy vợ ? Lấy ai ?
Hậu đáp :
- Con nghe bảo cưới cái cô nào ở bên kia sông, chứ không phải người làng mình !
Bà Lương đang cầm củ khoai bốc dở, ném bẹt vào rổ và bực bội nói :
- Cái bà Cần này cũng láo thật ! Chỗ người lớn với nhau, lại quen biết bao nhiêu năm nay mà cứ y như đồ trẻ con ! Thế mà cũng dám mở mồm nói chuyện với tao ! Để phiên chợ này tao gặp, tao sẽ cho một trận !
Hậu cười buồn :
- Ơ hay ! Người ta không lấy con thì thôi chứ sao mẹ lại định mắng người ta ! Vợ chồng là duyên số, mẹ chả bảo, mãi như thế hay sao ?
Bà Lương chưa kịp nói thì Duyên chép miệng chen vào :
- Anh Tuất là con một của ông bà Cần. Chị Hậu không lấy anh ấy là may đấy mẹ ạ ! Báu gì mà phải tiếc ! Đời nào thì lấy chồng con một cũng khó chịu lắm ! Chị Hậu về làm dâu nhà bà Cần thì đến chết dần chết mòn mất thôi ! Mẹ có gặp bà ấy thì lờ đi, đừng thèm nhắc đến nữa.
Hậu nhìn Duyên thầm cám ơn lời an ủi tế nhị của em gái. Nhưng bà Lương cãi :
- Tao không tiếc ! Nhưng tao tức, là vì bà Cần là chỗ đi lại với nhà mình bao nhiêu năm Đã nói thì phải giữ lời !
l
Dứt câu, bà vùng vằng bỏ lên nhà. Hai chị em nhìn nhau không nói gì. Tiếng cối xay vù vù chạy đều đặn theo nhịp tay đẩy của Hậu. Trăng trung tuần sáng vằng vặc rọi qua cành khế thưa lá, in bóng Hậu trên vách bếp. Trời im gió. Sức nóng hừng hực ban ngày đang tan dần trong không gian tĩnh mịch của đêm vắng. Ngoài đường cái, có tiếng bước chân dồn dập, tiếng nói chuyện nho nhỏ của tuần phiên đi kiểm tra quanh làng, kéo theo tiếng chó sủa vang một hồi rồi tất cả lại chìm trong yên lặng. Duyên ngồi ghé trên bao thóc dựng sát cây cột tre chống mái hiên, vừa bốc khoai vừa bảo :
- Chị đã mỏi tay chưa ? Để em xay cho một lúc !
Hậu đưa cánh tay quệt mồ hôi trên trán và đáp :
- Em cứ ăn đi. Để chị xay nốt mẻ này rồi mình nghỉ ! Cũng may tối nay mát giời nên đở vất vả !
Duyên nhìn chị ngạc nhiên hỏi lại :
- Nghỉ luôn hả chị ? Còn sớm mà !
- Còn sớm, nhưng tao phải gội đầu một cái. Ngứa quá rồi !
- Chị gội thì em cũng gội luôn !
Cả hai chị em đều mặc váy lơ lững đến bắp chân, bên trên chỉ có cái yếm nâu, phơi ra nguyên tấm lưng trần trắng muốt dưới ánh trăng. Aó cánh ngoài và khăn vuông đen đều máng trên thành cửa sổ. Xay lúa tuy không phải là công việc nặng nhọc ở thôn quê, nhưng vì đôi tay đẩy cần máy (cối) xay lúc nào cũng phải hoạt động đều đặn, nên chỉ một lúc là mồ hôi vã ra như tắm. Hai chị em đều có cái dáng dong dỏng cao, giống nhau từ tướng đi tới khuôn mặt, đến nỗi nhiều người tưởng lầm là chị em sinh đôi. Vì không cách biệt tuổi tác bao nhiêu nên hai chị em rất thân nhau và mọi chuyện lớn nhỏ đều kể cho nhau nghe, kể cả những tâm sự thầm kín, những mơ ước lứa đôi trong cuộc sống.
Ăn xong củ khoai, Duyên bưng bát nước trà nguội uống cạn rồi đứng dậy, vừa đúng lúc Hậu cũng dừng tay vì thóc trong máy (cối) xay không còn nữa. Hậu thấy rõ lớp mồ hôi chảy thành dòng từ bờ vai trần xuống tới cạp váy. Cô thở mạnh, với tay lấy áo và khăn máng trên cổ rồi giục Duyên :
- Thôi, đi tắm ! … Nhớ bưng rổ khoai vào bếp !
Hai chị em vào buồng lấy quần áo rồi kéo nhau ra giàn nước kế bên bụi chuối bên hông nhà. Bình thường thì hai chị em hay xuống tắm dưới ao. Nhưng đêm nay trời sáng sủa quá, tự dưng thấy ngại vì nhà hàng xóm ở bờ ao bên kia có đến năm cậu con trai hay rình để nhìn Hậu và Duyên vào những đêm trăng trung tuần.
ở nhà trên, bà Lương đang u sầu nói chuyện với chồng về sự “thay lòng đổi dạ” của bà Cần, không hỏi Hậu cho con trai của bà nữa. Ông Lương ngồi hút thuốc lào và uống trà liên tục, không phát biểu lời nào. ở với chồng mấy chục năm, bà Lương biết những khi chồng trầm lặng như thế là những lúc trong lòng ônh buồn lắm. Bà chép miệng than :
- Ông nhớ không ? Bằng tuổi cái Hậu bây giờ, tôi đã đẻ thằng Tân rồi !
Chợt nhìn thấy hai con ôm quàn áo ra giàn nước, ông vội bảo vợ theo thói quen của một thầy lang :
- Bà ra bảo chúng nó tắm nhanh nhanh lên rồi vào. Ngồi ngoài ấy mà dầm nước, đêm hôm gió máy …
Bà Lương đứng dậy. Ông nói vói theo một câu an ủi vợ :
- Tôi giục là giục thế thôi. Cha mẹ nào mà chả mong cho con mình sớm yên bề gia thất. Nhưng duyên số chúng nó chưa đến thì biết làm sao ! Nói cho cùng thì có hai đứa chúng nó ở nhà, bà với tô cũng đỡ vất vả !
Bà Lương không nói gì, rảo bước nhanh xuống thềm, băng ngang mảnh sân rộng ra hướng giàn nước. Dù chồng đã nói như thế, nhưng bà vẫn cảm thấy ấm ức và muốn chửi bà Cần một trận cho hả. Làng này, gia đình bà tuy không giàu nhưng vốn được trọng vọng vì thuộc loại có chữ nghĩa. Con bà tuy không đẹp lắm nhưng so ra cũng dễ coi, thế mà bà Cần lại ngang nhiên rút lại lời nói, thì còn gì là uy tín của người lớn với nhau.
Hôm sau, cả nhà vui hẳn ra, bà Lương cũng quên bẵng đi nỗi ấm ức và mối hận lòng đối với câu chuyện của bà Cần ngày hôm qua. Cậu hai Tân, đứa con đầu lòng của ông bà bấy lâu nay đi học ở Hà nội, hôm nay về quê nghỉ hè. Bốn anh em gặp nhau, chuyện vãn không ngừng. Sau bửa cơm chiều, ông bà Lương ngồi ở nhà trên uống trà, còn Duyên, Hậu và Tân ra ngồi ngoài hiên nhà hóng gió. Duyên nhìn anh rồi nũng nịu :
- Anh Hai kể chuyện cho chúng em nghe đi. Chúng em thích nghe chuyện lắm ! Bố dạo nầy mệt hay sao ấy, chả kể chuyện cho chúng em nghe nữa !
- Vừa lúc ấy, cậu út Hoàn đi đâu về, từ ngoài cổng băng ngang mảnh sân chạy ập vào ngồi xuống bên cạnh Tân, phanh cút áo ngực cho mát và lên tiếng :
- Anh Minh, con bác Tuyền bị bắt rồi ! Lý trưởng cho người đến tận nhà bắt giải lên tỉnh. Người ta kéo ra xem đông lắm, đứng chật cả hai bên đường, em cũng chạy theo mãi đến sân đình mới về !
Cả hai chị em cùng sửng sốt trước bản tin sát đánh, bởi ai cũng biết rất rõ Minh, cùng chà lứa với Tân và cùng được gửi xuống học ở Hà Nội. Riêng với gia đình này thì Minh còn có mối liên hệ sâu xa hơn vì thuở nhỏ, Minh là học trò của ông Lương, đã từng ngày ngày đến ngồi xếp bằng trên chiếu để học chữ Nho. Câu nhận xét đầu lưỡi được ông Lương nhắc đi nhắc lại về Minh là :
- Thằng này sáng dạ lắm, nhưng chỉ phải cái nghịch như quỉ !
Minh ngồi ở nhà ông Lương được hai năm thì ông bà Tuyền cho con bỏ chữ Hán để đổi sang tiếng Tây và chữ quốc ngữ, rồi xuống Hà Nội trọ học ở nhà một người bà con. Cùng ở Hà Nội, nhưng Tân ít gặp Minh vì khác trường và khác ngành. Tuy ít gặp nhưng anh thường nghe thiên hạ nhắc đến những hoạt động của Minh mà ai cũng coi là khá táo bạo thời bấy giờ.
Hậu hỏi Hoàn :
- Có biết bắt về tội gì không ? Nấu rượu lậu chắc ?
Hoàn lắc đầu đáp :
- Em không biết ! Nhưng nhà ấy thì có bao giờ nấu rượu lậu !
Hậu buột miệng nhắc đến việc nấu rượu lậu là vì làng này Tây đoan hay về bắt rượu. Có khi bắt trúng người nấu rượu lậu thật. Cũng có khi bắt oan chỉ vì người ta thù oán, cố tình làm hại nhau bằng cách giấu tang vật, như bã rượu, nồi ba mươi, bong bóng trâu v.v.. ở bờ ao hay trong phần ruộng của người mình thù, rồi báo Tây đoan về bắt.
Nghe Hòan nói Duyên cũng phụ họa theo :
- Đúng ! Nhà bác Tuyền xưa nay có bao giờ dính dáng đến rượu ! Anh Minh bị bắt chắc là vì ông lý Bân vốn không ưa anh ấy, nên tìm cớ bắt !
Hậu lắc đầu bàn góp :
- Ông lý dù có ghét thì cũng phải có lệnh trên mới bắt được chứ !
Tân nén tiếng thở dài, đăm đăm nhìn ra sân. Anh biết Tân bị bắt vì nguyên cớ gì, nhưng anh không thể nói với các em. Thực dân Pháp có một sai lầm là càng đào tạo đông nhân tài, càng khuyến khích dân bản xứ đi học nhiều, thì số người chống Pháp lại càng đông. Chẳng hạn như chính bản thân Tân, thuở còn ở nhà, có bao giờ nghĩ đến đất nước đâu. Nhập trường với bao nhiêu thanh niên cùng lứa tuổi, bị lôi cuốn vào phong trào đấu tranh đang lan rộng, không gia nhập tổ chức này thì cũng ghi danh vào hội kín khác. Những tấm gương ái quốc của Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, tiếng bom Sa Điện Phạm Hồng Thái, tất cả đã làm nức lòng người tuổi trẻ, nhắc họ cái nhục của người dân không còn chủ quyền đất nước. Minh là một trong những người ấy. Minh đã bị bắt. Biết đâu một ngày nào đó sẽ đến lượt Tân, Tân hạ giọng vừa đủ các em nghe :
- ít lâu nay, thanh niên bị bắt nhiều. Làng này còn ít đấy, chứ ở Hà Nội thì đông lắm ! Tây kết án họ là “làm giặc”. Nhưng thật ra họ là những người chống Tây để giành lại độc lập !
Lũ em cúi đầu suy nghĩ. Duyên buột miệng nói :
- Anh Minh nom lù đù thế mà cũng dám chống Pháp ! Bạo nhỉ !
Thật ra thì Minh không phải chàng trai lù đù như Duyên nhận xét. Duyên giả vờ gán cho Minh hai tiếng đó chỉ vì ông bà Truyền là chỗ quen biết với bố mẹ của Duyên và dân làng vẫn đồn nhau là ông bà Lương muốn gả Duyên cho Minh sau khi anh tốt nghiệp trường cao đẳng thương mại. Thói quen của con gái thời ấy là dù trong lòng có yêu ai, thì bên ngoài vẫn phải làm bộ hững hờ như Duyên đang nói về Minh. Làng này, hầu như ai cũng biết cái tính ngang tàng của Minh. Ông bà Truyền thì than với hàng xóm là “nó thông minh nhưng bướng bỉnh. Cha mẹ sinh con, giời sinh tính”. Các cụ kỳ hào chức sắc thì mắng Minh là “thằng không biết kẻ trên người dưới”. Chỉ có bằng hữu ngày ngày gần gũi, mới biết Minh là người muốn phá vở tất cả các lề lối cũ mà anh cho là không còn hợp thời nữa. Chống ngoại xâm và xóa bỏ hủ tục xã hội là hai mục tiêu mà Minh muốn nhắm tới, sẳn sàng theo đuổi bất chấp trở ngại. Còn nhớ cách đây hai năm. Minh về nghỉ hè với gia đình đúng dịp Hải Ninh xảy ra một chuyện bi hài mà giờ này cả làng chưa ai quên. Cách nhà Minh bốn căn, có cô Lụa góa chồng sống thui thủi với đứa con còm cõi. Hai mươi ba tuổi, gái một con hơ hớ, ra vào trong căn nhà nhỏ quạnh quẽ, bao nhiêu ve vãn bướm ong dồn dập đến với Lụa. Từ các quan viên chức sắc đến trương tuần và thậm chí cả thằng mõ trong làng cũng muốn tạt vào ngủ một đêm với Lụa. Nhưng chẳng ai làm gì được. Rồi bổng dưng cả làng giật mình vì tin Lụa có bầu ! Thôi, phen này thì bỏ mẹ rồi ! Làng Hải Ninh vui như tết, bởi cái tục “ngả vạ” vẫn còn duy trì mạnh mẽ. Không chồng mà chửa là làng sắp có đại tiệc. Xóm trên thôn dưới đi đâu cũng nghe bàn tán xôn xao vì đã lâu mới vớ được một người chửa hoang. Các cụ khăn đóng áo dài, khệnh khạng kéo ra sân đình, mặt ai cũng đằng đằng sát khí để tỏ rõ cho con cháu biết mình đang đau khổ vì luân lý suy đồi ! Thằng Mõ cất giọng lanh lãnh, gõ mõ liên hồi, “Chiềng làng chiềng chạ. Thượng hạ đông tây”, đi rao khắp hang cùng ngõ hẻm cho mọi người biết. Bao nhiêu nhân khẩu quanh năm chạy ăn từng bửa, nay tạm quên đi nổi thống khổ ngàn đời để kéo nhau ra nhìn mặt cô Lụa khôn ba năm dại một giờ. Trương tuần gậy gộc hùng dũng, nhận lệnh lý trưởng, áp giải Lụa cho các cụ hỏi tội. Lụa gửi con cho mẹ, mặc áo tứ thân, váy lĩnh, tóc` vấn đuôi gà, đi giữa hai gã tuần phiên nhiều lần ve vãn Lụa. Bụng Lụa chưa lớn lắm, nhưng ngực đã căng phồng, đẩy cái yếm trắng nhô lên một cách khiêu khích. Các cụ ngứa mắt lắm. Trong thâm sâu ai cũng ấm ức vì dụ mãi mà không chiếm được Lụa, nay mới có dịp trả hận. Chánh tổng người bệ vệ, hút xong điếu thuốc lào khai vị, đập ba-toong vào cột đình và lớn tiếng mắng, y như cảnh Thị Mầu trong tuồng Quan Âm Thị Kính :
- Con kia ! Mày dám làm nhục cả làng này ! Mày ngủ với ai, phải khai ra ngay không thì ông chẻ xác mày ra !
Nhiều bà đứng vây quanh, chả có nhiệm vụ gì cũng tốc váy nhảy chồm chồm lên mà xỉa xói, bởi vì “một người lảm đĩ, xấu danh đàn bà” !
Lụa cứ đứng yên, không trả lời mà cũng nhất định không khóc, không van xin. Lý trưởng mặt đỏ gay, tiếp lời chánh tổng :
- Mày gan phải không ? Con này láo ! Cụ chánh hỏi mà mày không giả nhời hả ? Thằng nào đã ngủ với mày ? Mày khai ra, tao bỏ tù nó ! Mày không khai thì mày khổ vào thân !
Lụa vẫn đứng yên, mắt mở trừng trừng nhìn lý trưởng, nhớ lại những lần ông tạt ngang, gạ gẫm Lụa. Lý trưởng đập cái quạt xuống chiếu và nạt lớn :
- Được rồi, để xem mày gan to đến đâu ! Trương tuần ! Trói nó lại !
Có tiếng dạ thật lớn, nhưng chẳng thất ai xông ra trói. Trên chiếu chủ tọa, mỗi người nạt nộ một câu rồi các cụ chụm đầu vào nhau thì thầm một lúc như bồi thẩm đoàn hội ý trước khi tuyên án. Cuối cùng lý trưởng mới đứng dậy, dõng dạc công bố quyết định : Lụa phải thửa một bửa cổ đãi cả làng từ già đến trẻ để tạ tội. Cứ “tám hai bốn một”, cả ngàn nhân khẩu không được thiếu người nào !
Đến nước này thì Lụa mới sợ. Tiền đâu ra ? Bán cả nhà cũng không làm nổi bữa cỗ ! Lụa òa lên khóc ! Lý trưởng chỉ mặt quát :
- Bây giờ thì đã chịu khai chưa ? Thằng nào làm cho mày có chửa ? Khai ra để làng bắt vạ nó ! Không khai thì một mình mày chịu ! Nghe chưa !
Sau câu nói ấy, bao nhiêu cặp mắt đều đổ vồn vào Lụa chờ đợi. Các cụ hồi hộp lắm vì đang nóng ruột muốn biết đứa nào may mắn đã ôm ấp Lụa trong khi Lụa từ khước biết bao nhiêu ông có máu mặt trong làng ! Các bà lại càng hồi hộp hơn, chỉ sợ Lụa khai ra thủ phạm là chồng mình !
Đang lúc dầu sôi lửa bỏng như vậy thì bỗng có tiếng đáp :
- Bẩm các cụ ! Con đây ạ ! Con là cha đứa bé trong bụng cô Lụa đấy ạ !
Mọi người đều giật mình sửng sốt, nhốn nháo nhìn quanh xem ai vừa lên tiếng. Các cụ kỳ hào ngồi xử án chồm người trố mắt ngó ra. Một thanh niên rẽ đám đông, khoan thai tiến lên trước sân đình. Người ta ồ lên một tiếng rồi xầm xì bàn tán như ong vỡ tổ. Chàng thanh niên đó chính là Minh. Làng nầy chỉ có vài người như Minh, như Tân được đi học tận Hà nội, nên người ta nể nang lắm. Và vì nể nang, người ta càng kinh ngạc tại sao một chàng trai đầy tương lai như Minh, lại hạ mình ngủ với Lụa để bây giờ lâm vào cảnh dở khóc dở cười ! Trai tơ gái goá là chuyện hiếm hoi trong làng ! Có người toan chạy về báo tin cho ông bà Truyền biết, nhưng lại tiếc rẻ, đứng lại xem làng xử trí với Minh như thế nào ! Chính Lụa cũng trố mắt nhìn Minh tự hỏi tại sao Minh lại tự nhận đã ngủ với Lụa. Minh mặc áo dài trắng, quần cháo lóng vải nội hoá, chân đi guốc mộc, dáng dấp thư sinh, dịu dàng đưa mắt nhìn Lụa khẽ gật đầu. Lụa buột miệng kêu lên nho nhỏ :
- Cậu Minh ! Sao cậu lại ...
Minh xua tay lắc đầu làm hiệu bảo Lụa đừng nói. Trên chiếu chủ toạ, sau lưng chánh tổng, ông phó lý đang bưng bát nước chè đưa lên miệng, nhìn thấy Minh, đánh rơi bát nước, đổ lênh láng trên đũng quần. Bởi ông là chú ruột của Minh ! Ông lật đật đứng dậy, chạy xuống lôI tay thằng cháu ngông cuồng và mắng :
- Mỗy rồ rồi hả Minh ? Chỗ nầy đâu phải là chỗ cho mày đùa. Mày có ăn có học sao lại dại thế là thế nào ? Đi về ngay !
Ông biết chắc chắn thủ phạm không phải là Minh, bởi hai hôm liền, Lụa đã chay sang kêu cứu với ông để nhờ ông nói khéo với chức việc trong làng. Ông không thể nào ngờ được thằng cháu mình tự dưng nhảy ra quàng cái ách vào cổ. Ông tái mặt ngượng ngùng với quan viên chức sắc và bàng dân thiên hạ đang trố mắt nhìn thằng cháu ông. Minh từ tốn bảo ông :
- Chú cứ để yên cho cháu nói ! Chú lên ngồi đi, để mặc cháu !
Ông phó lý ngần ngừ một lúc rồi đau khổ trở lại chỗ cũ. Nước trà đậm thấm vào đũng quần làm ông ngứa ngáy khó chịu nhưng không tiện đưa tay ra gãi chỗ hiểm trên thân thể ! Dân chúng vẫn ồn ào bàn tán. Lý trưởng phải quát lớn :
- Các ông các bà im lặng ! Im, không thì tôi đuổi về hết bây giờ. Tuần đâu ? Giữ trật tự !
Minh lùi lại đứng song song bên cạnh Lụa, nét mặt thản nhiên làm các cụ ứa gan. Nhất là lý trưởng. May cho Minh là truyền thống của làng bao giờ cũng nể người có học, nhất là lại có ông phó lý đang ngồi chung chiếu là chú của Minh, nên các cụ tạm nuốt giận, chưa ra tay trừng trị cái thái độ hỗn láo của anh. Lý trưởng hỏi Lụa :
- Thị Lụa ! Có phải thằng nầy ngủ với mầy không ? Phải khai cho đúng !
Lụa quay sang nhìn Minh hỏi ý. Nhưng Minh dõng dạc đáp ngay :
- Bẩm cụ lý, con đã nhận con là bố của đứa bé trong bụng cô Lụa, sao cụ còn hỏi làm gì ?
Lý trưởng nắm cái quạt giấy chỉ vào mặt Minh quát :
- Tao không họi mày ! Ai cho phép mày giả nhời !
Phó tổng cũng lên tiếng thị oai với Minh :
- Mày đừng tưởng mày học được dăm ba chữ võ vẽ rồi về đây ti toe lên mặt với mọi người. Tao nói cho mày biết : phép vua thua lệ làng ! Không nể mặt cụ phó thì tao đã gang họng mày ra chứ lị !
Phó lý ghé tai chánh tổng nói một câu, Chánh tổng bụng phệ gật đầu rồi cố gắng mãi mới đứng lên được, giơ cây gậy dứ vào mặt Minh và nói :
- Thằng kia ! Không được nhận vơ ! Tội người nào làm người nấy chịu. Tao nể ông phó, tao tha cho mày ! Cút về ngay ! Đừng có làm mất thì giờ các cụ !
Quan viên chức sắc thấy chánh tông cố ý nhân nhượng đối với Minh, nên cũng ngồi im, không nạt nộ Minh nữa. Minh lễ phép trình bày :
- Bẩm cụ chánh ! Con đội ơn cụ chánh và các cụ có lòng quảng đại mà tha thứ cho con. Nhưng cụ chánh đã thương thì thương cho trót. Con xin nói một câu rồi con về ngay, không dám làm phiền các cụ. Bẩm cụ chánh, cụ lý và các cụ. Bên làng Thắng cương tỉnh Bắc ninh, có câu chuyện nầy mới xãy ra. Chuyện thật trăm phần trăm, con không dám thêm bớt. Con xin thề trên có các cụ, dưới có các ông các bà, con mà nói điêu con không nhìn thấy mặt trời nữa. Vâng, bà Kiên ở làng Thắng cương góa chồng, ở vậy nuôi con. Bảy tám năm không tai tiếng gì, bỗng bà có chửa và bị làng ngả vạ, y như chị Lụa đây. Bà phải bán cả nhà cửa ruộng vườn để lo bữa ăn khoán của làng, đãi tất cả mọi người, từ đứa bé ẫm ngửa !
Minh đang kể chuyện thì có người chen vào :
- Thì đúng rồi chớ còn gì nữa ! Chửa hoang mà lị !
Minh điềm tỉnh đáp :
- Giữa bửa tiệc, đang hầu rượu quan viên chức sắc thì bà ấy quay lại bảo đứa con bên cạnh : “ Con ơi, con vác cái vái của u về, để mình u thưa chuyện với các cụ “. Vâng, đúng thế ạ ! Xin cụ chánh và các cụ bỏ lỗi cho. Bà Kiên vừa nói dứt lời, đứa con chưa hiểu gì thì bà ấy đứng ngay giữa đình tụt váy ra và đưa cho con, bảo nó mang về. Còn bà đứng tô hô ưỡng mãi bụng vào mặt các cụ, vỗ bồm bộp vào chỗ ấy và bảo :”Thưa các cụ, nhà cháu không mai mất sớm, cháu cứ tưởng cái nầy là của cháu thì cháu chơi. Hoá ra cái nầy là của làng thì xin rước các cụ, cứ việc đem về rồi muốn làm gì thì làm. Đây, nhà cháu xin trả lại các cụ !
Minh kể đến đây, cả sân đình cùng ồ lên, rồi người thì cười hô hố, kẻ thì che mặt lắc đầu. Những cô gái như Hậu như Duyên thì xấu hổ đỏ bừng mặt. Một ông bình phẩm :
- Gớm ! Con mẹ nào mà bạo thế ! Đến là tục tĩu !
Người khác cãi :
- Cậu ấy nói thế chứ đàn bà đâu lại có thứ đàn bà trơ trẽn đến thế ! Giữa bàn dân thiên hạ mà dám tụt váy ra hay sao ?
- Khiếp ! Các cụ đang nhấm rượu mà bà ấy dám dí mãi vào mặt các cụ !
Một ông ra vẻ hiểu biết, cố tình nói lớn cho mọi người cùng nghe :
- Cậu Minh cậu ấy kể đúng đấy ! Bà Kiên bên Thắng cương thì tôi biết ! Hiền lành như cục đất, quanh năm mò cua bắt ốc, nuôi con sống qua ngày chứ có làm gì ra tiền ! Nhưng mà ở đời, già néo đứt giây, tức nươc vỡ bờ ! Chức sắc trong làng dồn bà ấy vào đường cùng. Con giun xéo lắm cũng quần ! Bấc đắc dĩ bà ấy mới tụt váy ra giữa đình làng cho các cụ xấu hổ !
Có lẽ các cụ xấu hổ thật ! Chưa nhìn thấy bà Kiên tụt váy, chỉ mới nghe Minh kể, các cụ đã lúng túng cúi mặt nhìn nhau. Lợi dụng tình thế, Minh quay lại nói với đám đông :
- Ông bà nào không tin, xin cứ hỏi thẳng bên Thắng cương thì biết. Bà Kiên vẫn còn ở làng ấy. Nhưng cũng nhờ bà ấy bà tục ăn khoán đàn bà chửa hoang không còn áp dụng trong làng nữa !
Lý trưởng nhanh miệng đáp lại :
- Làng nào có phép của làng nấy ! Đây là Hải ninh, không phải là Thắng cương hay thắng nhu gì cả ! Mày đem chuyện làng khác ra kể ở đây làm gì ?
Ông phó lý, chú ruột của Minh mừng thầm vì thấy thằng cháu mình hỗn láo quá mà các cụ không nỡ trừng phạt. Ông thấy không nên để kéo dài cái trò dạy dỗ nầy, rũi các cụ nổi nóng thì sẽ phiền tới cả ông. Ông vội đứng lên, khẻ xá chánh tổng rồi nói :
- Tôi xin phép, trên có cụ chánh, cụ lý và các cụ, dưới có các ông các bà. Thằng cháu tôi nó trẻ người non dạ, nói năng thất thố làm buồn lòng các cụ. Nhưng ném chuột sợ vỡ đồ quý, nên các cụ cũng niệm tình bỏ qua cho nó, tôi xin hết lòng đội ơn. Thôi thì con dại cái mang, để tôi về nói lại với bố mẹ nó có nhời răn dạy nó …
Rồi ông phất tay đuổi Minh :
- Các cụ đã tha cho, sao không chào các cụ mà về đi, còn đứng đấy làm gì !
Ông trừng mắt nhìn Minh làm hiệu, nhưng Minh lại tiếp :
- Bẩm các cụ, các ông, các bà. Thế giới bây giờ đang thay đổi từng ngày mà chúng ta cứ bám lấy những hủ tục lỗi thời thì bao giờ mới tiến bộ được ! Các cụ, các ông, các bà thử nhìn xem : Chị Lụa đây, chồng bị làng bắt đi phu, dầm mưa giãi nắng, không may bị ốm mà mất đi. Chị Lụa một thân một mình, con còn ẳm ngửa, chạy ăn từng bửa không đủ. Có bán cả nhà đi cũng không dọn nổi một bửa cỗ mời cả làng này ! Các cụ đã dạy chúng con rằng : Miếng ăn là miếng nhục ! Có no béo gì một bửa cơm của người cùng đinh ! Thôi thì xin các cụ đại xá cho ! Mẹ con chị Lụa sẽ muôn đời đội ơn các cụ !
Minh vừa dứt lời, dân làng đã ồ lên tỏ vẻ đồng ý. Họ ủng hộ Minh trước hết là vì chưa bao giờ họ được chứng kiến một người thường dân dám đứng ra tranh luận với các quan viên chức việc trong làng. Cảm tình của đám đông dành cho Minh, làm các cụ đâm ra bối rối. Lý trưởng vớt vát :
- Nhưng nó ngủ với ai, sao nó không khai ra ?
Minh đáp :
- Thưa cụ lý. Chị ấy ngủ với ai thì sau khi sinh nở, con chị ấy chị ấy nuôi chớ cụ lý có nuôi đâu ạ ! Mà nói xin cụ lý bỏ qua cho, thà chị ấy cứ giữ kín còn hơn khai ra, có khi lại làm làng mình dở khóc dở cười !
Mọi người ồ lên nhất trí. Những tiếng cười sảng khoái cất lên, những cái đầu gật gù nhìn Minh cảm phục :
- Có ăn có học nó khác ! Cậu ấy nói cứng lắm. Các cụ không bẻ vào đâu được
Chánh tổng đứng lên tuyên bố giải tán để các cụ họp riêng, rồi sẽ cho dân làng biết sau. Người ta bu quanh lấy Minh và Lụa. Lụa cứ chấp tay xá mãi, cảm ơn Minh đã liều mình cứu cô thoát cơn hoạn nạn !
Quả nhiên từ đó các cụ lờ đi. Lụa khỏi phài bán nhà kàm tiệc. Chỉ có Minh là nổi tiếng như cồn, ai ai cũng khen ngợi. Riêng ông lý trưởng thì ấm ức lắm vì hai lý do : vừa mất bửa ăn, vừa tìm không ra thủ phạm ai đã ngủ với Lụa. Mối hận canh cánh ấy kéo dài đã hai năm, mãi đến nay lý trưởng mới nhận được chỉ thị từ trên tỉnh đưa xuống : Chờ Minh về đến nhà là bắt ngay về tội chống chính quyền bảo hộ !
Hôm nay nghe tin Minh bị bắt, Duyên bổng nhớ lại lời nhận xét của bố năm xưa khi bà Lương cứ muốn có ý gả Duyên cho Minh :
- Tính nết ngang tàng như nó thì rốt cục cũng chỉ mua lấy cái khổ vào thân thôi. Cái gương Cao-bá-Quát còn sờ sờ ra đấy !
Bất giác Duyên thở dài và càng cảm phục lời tuyên đoán của bố dù chưa biết đích xác Minh bị bắt về tội gì. Cô quay nhìn Tân và lo lắng cho anh, những người tân học mang đầu óc cấp tiến. Duyên nhớ lại năm ngoái, anh Tân cũng trở về với bộ mặt rất ưu tư, rồi nhân lúc hai chị em xay gạo ở đầu nhà, anh bảo :
- Vừa rồi, Hội đồng Đề Hình xử cụ Phan bội Châu, tuyên án khổ sai chung thân. Cụ là người yêu nước, nhưng hpong trào của cụ chắc đến đây là hết !
Lúc ấy, Duyên đã tò mò hỏi :
- Cụ Phan bội Châu là ai ? Anh quen cụ ấy à ?
Tân phì cười :
- Cô chả biết tí gì cả ! Anh làm sao mà quen được cụ ấy ! Anh như hạt các, còn cụ như sao Bắc đẩu ! Anh đến gần thế nào được !
Rồi nhân tiện Tân cắt nghĩa :
- Cụ Phan bội Châu một đời bôn ba tìm đường cứu nước khỏi ách nô lệ của Pháp. Cụ là tấm gương ái quốc sáng ngời hiện nay !
Hai chị em nghe vậy thôi chứ không quan tâm lắm vì cụ Phan nào đó hoàn toàn là người xa lạ đối với họ. Nhưng hôm nay, tin Minh bị bắt thì lại khác. Minh là một người quen, dù không thân, nhưng gặp nhau quá nhiều lần trong làng, nhất là có thể nên duyên với Duyên. Cho nên cái tin ấy làm hai cô suy nghĩ rất nhiều, như mất một người thân.
Cả ba chị em cùng ngồi yên lặng cùng nghe ông anh cả nói ra những điều rất mới mẻ mà họ chưa nghe ai nhắc đến bao giờ. Bàng bạc trong những chuyện anh kể, anh luôn luôn hướng về đểm chính là nổi đau của những người dân mất nước. Xa xôi hơn, anh đề cập đến những nhà tư tưởng lớn của Pháp như Jean Jacques Rousseau hay Montesqueieu và cuộc đại cách mạng 1798 giành lại dân quyền cho quần chúng. Giọng Tân hết sức say sưa nhưng lắm khi không giấu được nỗi ngậm ngùi.
Trong nhà bổng có tiếng gọi lớn của ông Lương :
- Chúng mày đâu cả rồi ? Hoàn ơi !
Duyên đang ngồi bên Hậu đứng bật dậy, vừa chạy vừa đáp :
- Dạ, con vào ngay. Bố cần gì đấy bố ?
Trong phòng khách, tức là gian giữa của căn nhà, có bàn thờ tổ tiên, ông Lương đang tiếp khách, một người khách rất thân mà hầu như tuần nào cũng ghé đến đây với áo dài khăn xếp gọn gàng. Duyên khoanh tay cúi đầu :
- Cháu chào bác Tú ạ !
Khách không nhìn lại, thản nhiên đáp gọn :
- ừ, cháu !
Ông Lương bảo :
- Pha cho bố ấm chè mới. Bưng ấm xuống, bỏ hết bã chè, cọ sạch đi rồi hẵng pha. Mà nước phải thật sủi, nhe chửa ?
Duyên nhè nhẹ xếp bộ tách và cái ấm vào khay để bưng ra giàn nước. Cô nghe ông Tú nói với bố cô :
- Tiên sinh cứ tin tôi đi. Vua Khải Định lấy 12 vợ, nhưng không có con. Hoàng tử Vĩnh Thụy là con người khác ! Người trong hoàng cung nói ra ngoài là vua Khải Định không thícch đàn bà !
Ngừng một chút, ông Tú chép miệng than :
- Làm vua mà không thích đàn bà thì phí quá !
Ông Tú là một nhà nho mà nhắc đến “thiên tử” với giọng cười cợt thì đủ biết ý niệm tôn quân đã đến lúc suy tàn rồi. Thậm chí khi Khải Định mừng lễ tứ tuần, một danh sĩ miền Nam là Hùynh khúc Kháng từng làm thơ gọi vua là “thằng”, cho cho thấy vua không còn là biểu tượng của quyền uy tuyệt đối nữa một khi vua chấp nhận làm tay sai cho ngoại bang :
Ai về địa phủ hỏi Gia Long
Khải Định thằng nầy phải cháu ông ?
Bảo hộ trau dồi nên tượng gỗ
Vua thời còn đó, nước thời không !
Duyên bưng khay trà quay ra. Hậu trông thấy chạy lao lại phụ em để còn mau mau nghe Tân kể chuyện tiếp. Chả mấy khi anh em đầm ấm như thế nầy.
Bốn anh em đang miên man kể chuyện thì đến lượt bà Lương từ ngoài cổng cầm cái roi tre đi vào. Trong làng nhiều nhà nuôi chó, nên hễ cứ bước ra đường là bà phải thủ một cây roi cho yên trí. Từ ngoài cổng, nhìn thấy đàn con tụ tập đông đủ dưới mái hiên đầu nhà, bà vui lắm. Bà vẫn hãnh diện là con cái bà gắn bó chặc chẽ chứ không như nhiều gia đình khác, hơi một tí là anh em cãi nhau ầm ĩ. Bà đi nhanh lại, nhìn duyên và nhập đề ngay :
- Cậu Minh con bác Truyền bị bắt rồi ! Khổ thân ! Chả biết cậu ấy làm gì mà đến nông nỗi ! Năm ngoái bị đuổi học. Năm nay bị bắt ! Nghe nói cậu ấy vừa ở Hà nội về thì lý trưởng dẫn người ập vào bắt. Chắc là có lệnh lâu rồi !
Cậu út Hoàn lên tiếng :
- Chúng con biết rồi mẹ ạ ! Con vừa ở ngoài đình về. Chính con nom thấy mà. Con với mấy đứa nữa đi theo anh Minh ra tận đầu làng. Anh ấy bị trói mà vẫn cứ nói cứ cười ! Cụ lý cầm roi đuỗi mãi chúng con mới chịu về !
Bà Lương lo âu bảo Tân :
- Từ nay con làm gì cũng phải cẩn thận. Đứa nào rủ rê vào hộii nầy hội kia, con phải lánh xa ngay không thì có ngày mang họa vào thân ! Ăn nói cũng phải giữ gìn mồm miệng ! Hễ nghỉ học là về thẳng nhà, chớ có lang thang ở Hà nội. Mẹ nghe dạo nầy thanh niên bị bắt đông lắm ! Nhớ đấy !
Tân cười trấn an mẹ
- Vâng, con nhớ rồi. Bố cũng mới bảo con như thế !
Cái tin đồng bà Lương vừa nêu ra là một sự thật. Trong hai năm 1925 và 1926, mật thám Pháp và tay sai càn quét mạnh mẽ, thả những mảng lưới lớn, đưa vào tù bao nhiêu người trẻ đầy nhiệ huyết. Họ thuộc đủ mọi đảng phái như Phục Việt, Việt nam cách mạng đảng … Riêng trường hợp của Minh thì không có chân trong bất cứ tổ chức nào. Những hoạt động của anh hoàn toàn do lòng yêu nước thúc đẩy mà thôi. Khi cụ Phan bội Châu bị bắt từ Thượng hải đưa về hỏa lò Hà nội, cả một làn sóng sôi sục khắp nơi hướng về cụ. Đến ngày cụ ra tòa, tháng 11 năm 1925, học sinh sinh viên từ các trường xa xôi hẻo lánh cũng đều biết tin, nhờ báo chí và nhờ các thầy giáo khi giảng bài đã đứng hẳn về phía cụ, coi cụ như tấm gương của lòng ái quốc. Đủ mọi tầng lớp quần chúng kéo nhau đến tòa. Thậm chí bạn hàng chợ Đồng xuân còn nghỉ buôn bán để rủ nhau đi. Điện tín khắp nơi gởi về tòa án Hà nội xin ân xá cho cụ Phan bội Châu. Một trong những sinh viên hăng hái nhất trong cuộc vận động nầy là Minh. Anh bị đuổi học từ đó vì nhà trường kết án anh làm loạn. Nghỉ học, nhưng anh ít về Hải ninh.
Báo chí Hà nội lúc ấy chỉ có vài tờ như Trung bắc Tân văn, Thực nghiệp dân báo. Anh mon mem nhờ người giới thiệu anh đến tòa sọan xin cộng tác, vì đó là con đường hữu hiệu để mở rộng tiếng nói. Họ không nhận Minh vào làm thường trực, nhưng hứa sẽ đăng những bài anh viết.
Cụ Phan bội Châu vào tù, nỗi buồn trong lòng người chưa nguôi thì tháng 3 năm sau, 1926, cụ Phan chu Trinh tạ thế ở Sài gòn. Hung tin đưa ra bắc rất nhanh. Khắp nơi đều làm lễ truy điệu. Minh lại đứng đầu cuộc vận động nầy mặc đầu anh đã bị cảnh cáo cấm tụ tập đông người. Lễ truy điệu Phan chu Trinh diễn ra khắp nơi, có chỗ công khai, có nơi kín đáo, có người bị bắt, có người được mật thám ngơ đi. Riêng Minh thì thực dân không tha vì trong lễ truy điệu, anh đã phát tờ truyền đơn in lại lời cụ Phan bội Châu nói với quan tòa “Tôi là người nước Nam, tôi biết yêu nước tôi. Tôi muốn đánh thức dân tộc Việt nam …” Trong đám đông dự lễ truy điệu, biết bao nhiêu tay sai mật thám trà trộn vào và Minh đã đưa truyền đơn cho cả những người đó. Chúng không bắt anh tai chỗ vì sợ phản ứng bất lợi trước đám đông. Chúng theo dõi và chỉ thị địa phương, chờ anh về là tóm liền.
Việc Minh bị bắt đối với bà Lương tất nhiên là một tin buồn vì hai gia đình quen biết nhau. Lát nữa đây, bà sẽ cùng chồng sang hỏi thăm một tiếng cho đúng thủ tục xã giao. Ngày trước, hai gia đình có bàn đến chuyện kết tình thông gia, để Duyên về nâng khăn sửa túi cho Minh sau khi anh tốt nghiệp. Nhưng bà Lương biết rõ việc ấy không thành bởi những chàng thanh nĩên từ nhà quê ra Hà nội học
Thường bị biến chất hoàn toàn, ít khi còn muốn lấy vợ ở quê nhà nữa. Bà không trông mong gì ở Minh mà chính Duyên cũng dẹp hẳn niềm hy vọng để về sau khỏi thất vọng. Nhà bà tuy nghèo, nhưng được phần đông dân làng trọng vọng chỉ vì họ quí cái danh nhà giáo của ông Lương và vì có thêm Tân đi học tận Hà nội. Chính vì thế, hai cô con gái bà được nhiều gia đình để ý, mặc dầu nhan sắc của hai cô chỉ ở mức trung bình.
Nghe mẹ nói về Minh, Duyên mơ màng nhìn xuống ao. Qua khóm tre thưa có những thân nhỏ uốn cong la đà chạm tới mặt nước, mấy con vịt đang nhàn hạ bơi lội, thỉnh thoảng chúi đầu xuống bắt cá. Duyên nhớ lại năm ngoái bất thần Minh đến thăm bố cô. Lúc ấy, hai chị em đang ngồi chẻ củi trong bếp, thoáng thấy Minh từ cổng đi vào, Hậu giật mình buông con dao và vỗ vào lưng Duyên :
- Ai như anh Minh kìa !
Duyên trố mắt nhìn ra rồi kêu lên nho nhỏ :
- Đúng rồi ! Anh ấy chứ ai ?
Cùng với câu nói đó, mặt cô đỏ bừng, vừa vui mừng vừa xấu hổ. Cô lấy làm lạ là mấy năm nay cô không còn nghe thấy bố mẹ nhắc đến chuyện lứa đôi của cô và Minh nữa, sao bổng hôm nay Minh lại đến ? Thanh niên tân học ít ai muốn lấy vợ nhà quê ! Bà Lương thường bảo thế cho nên bà có ý bỏ cuộc.
Nhìn thấy Minh bước vào sân, cả Hậu và Duyên cùng nhớ ngay đến câu chuyện chửa hoang của Lụa năm ngoái. Lụa đã sinh con, và điều bí mật lạ lùng là đến giờ nầy vẫn chẳng ai biết bố của đứa bé ấy là ai ?
Hậu giục Duyên đi rửa mặt thay quần áo vì sợ ông Lương sẽ gọi Duyên bưng nước lên nhà. Duyên ngượng ngùng đứng dậy, vòng phía sau bếp ra giàn nước rồi vào buồng thay cái yếm trắng và cái váy mới. Đứng chải tóc trong buồng, cô nghe tiếng Minh chào ông Lương ở gian giữa. Cô nhìn qua kẽ vách ghép bằng nan tre, thấy Minh năm nay gầy hơn năm ngoái.
- Lạy thầy ạ ! Thầy vẫn mạnh khỏe đấy chứ ạ !
Minh vốn người bạo dạn, ăn to nói lớn ngay từ thuở còn bé. Ông Lương ngồi ở bàn, đang xếp lại bộ chén cổ, ngạc nhiên thấy cậu học trò cũ bước vào. Ông vui vẽ hỏi :
- Anh nghĩ hè rồi đấy ư ? Vào đây uống cốc nước với thầy !
Minh kéo ghế ngồi, miệng nói “Con xin phép thầy “ rồi thản nhiên đáp câu hỏi của ông Lương :
- Bẩm thầy đã nghỉ hè đâu ? Nhưng con đã bị đuổi học rồi thầy ạ !
Ông Lương đang cầm cái se điếu, suýt nữa đánh rơi xuống đất. Ông sửng sốt hỏi lại :
- Anh bị đuổi học à ? Sao thế ? Thầy nghe nói anh học giỏi lắm cơ mà !
Rồi ông ngẩng lên, hướng xuống bếp gọi lớn :
- Chúng mầy đâu ? Duyên ơi ! Pha nước. Nhà có khách !
Nghe bố giục, Duyên rón rén từ buồng ngủ bước xuống bếp. Cô nghe tiếng Hậu vọng lên :
- Vâng ! Con bưng lên ngay !
Ngoài phòng khách, ông Lương nôn nóng hỏi lại :
- Sao anh lại bị đuổi ?
Minh cười thoải mái :
- Bẩm, con vận động bãi khóa để phản đối thực dân Pháp xử án cụ Phan bội Châu ạ !
Ông Lương chớp mắt không nói gì. Tuy không bày tỏ ý kiến, nhưng trong lòng ông vừa nhen nhúm chút nể phục. Tính khí của Minh thì ông không lạ, lúc nào cũng muốn làm chuyện khác đời. Ông lẩm bẩm nói một mình :
- Hồ mã tê Bắc phong. Việt điểu sào nam chi. Phan tiên sinh đổ đầu kỳ thi hương năm Canh tý, tức là đã cách đây 25 năm. Tuy thành đạt nhưng tiên sinh không màng công danh, chỉ bôn ba tìm đường cứu nước !
Minh bụột miệng chen vào :
- Bẩm thầy ! Quả đúng như thế đấy ạ !
Ông Lương nhìn Minh hỏi :
- Thế bây giờ anh định làm gì ?Về ở nhà luôn sao ?
Minh cười :
- Bẩm thầy con cũng chưa biết ạ !
Vừa lúc ấy Duyên bưng khay nước lên, bước đi chầm chậm, ngượng ngùng cúi đầu chào Minh :
- Anh sang chơi ạ !
Minh khẽ nhón người đứng dậy, nhưng không đứng hẳn, chỉ lom khom cho ra vẻ lịch sự rồi lại ngồi xuống ngay :
- Chào cô Duyên, tôi mới về, sang chào thầy !
Duyên đặt ấm chén trên bàn rồi bước lui ra cửa và xuống bếp với chị. Một lúc sau, hai chị em thấy ông Lương tiễn chân Minh xuống tận sân. Duyên đứng dậy, nép sau cửa bếp trông theo, mãi đến khi Minh ra khỏi cổng Duyên mới vào buồng thay lại bộ quần áo cũ để tiếp tục chẻ củi.
Rồi từ đó, một năm qua, Duyên không gặp lại Minh, cũng chẳng có một lời nào nhắn hỏi. Chuyện quan hệ tình cảm giữa hai người coi như không còn gì. Anh chàng bị đuỗi học nhưng không về Hải ninh, cứ lang thang trên tỉnh. Cho đến hôm nay Minh mới về thì bị bắt ngay tại nhà. Minh bị bắt, làm bà Lương lo sợ, dặn đi dặn lại Tân phải hết sức cẩn thận và Tân dĩ nhiên cũng phải hứa cho mẹ an lòng.
Bà Lương bỏ vào nhà. Bốn anh em lại tiếp tục câu chuyện dở dang. Hậu cầm cuốn sách của Tân, lật qua lật lại nhưng không biết đọc. Tân nhìn các em chợt nãy ra một ý định táo bạo, liền hỏi :
- Các em có thích đọc chữ quốc ngữ thì anh dạy cho ! Biết chữ rồi thì truyện gì cũng đọc được, chả cần phải người khác kể cho mình nghe nữa !
Như một phản ứng tự nhiên, Hậu đưa mắt nhìn vào nhà, sợ bố nghe được cái đề nghị cấm kỵ của Tân. Nhưng dĩ nhiên ông Lương không nghe thấy, bởi ông ngồi ở phòng khách, đang chúi đầu vào bàn cờ tướng. Niềm vui duy nhất của ông trong quãng đời còn lại là đánh cờ với người bạn học cũ cùng hoàn cảnh, đó là ông Tú Nhân. Mượn quân cờ để quên thế sự, như người uống rượu tiêu sầu.
Chữ Nho đã chính thức bị triều đình bãi bỏ từ năm 1919 để thay vào đó bằng chữ Pháp và chữ quốc ngữ. Bãi bỏ chử nho thì cái công đèn sách bao nhiêu năm cũa những người như ông Tú Nhân, ông giáo Lương, đều đổ xuống sông hết ! Bởi vậy, hai ông thường gặp nhau để tâm sự, để trách cứ cuộc đời “thương hải biến vi tang điền” lắm khi làm hai ông rướm lệ !
Ngoài đầu nhà, Hậu hồi hộp nói nhỏ với Tân :
- Thằng Hoàn thì nó biết đọc biết viết rồi. Chỉ có hai đứa chúng em là con gái. bố cấm học chữ, sợ làm bại hoại gia phong. Nếu anh dạy chúng em thì phải giữ kín. Bố biết thì bố đánh chết !
Duyên dí ngón tay vào trán Hoàn và bảo :
- Ăn thua là mày ! Cái mồm mày cứ oang oang lên, bố biết được thì chúng tao ốm đòn !
Tân trấn an :
- Bắt đầu từ ngày mai, mỗi ngày anh dạy vài chữ. Nhanh lắm. Có khi chỉ một hai tháng là đọc được ! Bố không biết đâu ! Khi anh đi rồi thì Hoàn thay anh dạy cho các chị !
Cả hai cô đều phấn khởi gật đầu. Phấn khởi vì nhìn trước thấy rằng họ là những cô gái đầu tiên ở Hải ninh biết đọc biết viết. Hai cô sẽ có thể tự đọc truyện mà chẳng cần nhờ tới ai kể lại. Biết bao nhiêu người trong làng hễ có việc phải viết lá đơn, đều cạy cục đến nhờ ông Lương hoặc Tân viết giúp. Chỉ nay mai Hậu hoặc Duyên sẽ thay cha và anh làm công việc đó cho dân làng. Cái viễn ảnh một cô gái quê cầm cuốn sách đọc là điều mà cả hai chị em đều thấy vừa kêu sa vừa lãng mạng.
Tân nhắc lại :
- Muốn học thì phải đóng sách, phải mua bút !
Thờ bấy giờ, tập vở hầu như chưa có ở Hải ninh, vì hàng xén có bày bán chắc cũng chả ai mua. Họ chỉ bán những xấp giấy rời để người ta viết thư hay làm đơn. Trên huyện trên tỉnh mới có trường, giấy bút bán dưới nầy làm gì ! Bởi vậy, muốn có ngay một cuốn vở để tập viết thì phải mua những tờ giấy rời, lấy kim chỉ đóng gáy lại. Cậu út Hoàn bảo hai chị :
- Tạm thời chưa có giấy thì lấy lá chuối non mà tập viết cũng được. Lật úp tàu lá chuối xuống, lấy cái que mà viết lên thì cũng rõ chả thua gì viết trên giấy !
Tân cười dễ dãi :
- Thế cũng được. Dạo còn bé, anh cũng hay vẽ trên tàu lá chuối. Nhưng trước sau gì cũng phải sắm giấy bút mới học nhanh được. Bút mực và cả bút chì nữa !
Duyên hăng hái đáp :
- Sáng mai em chạy ra chợ. Hôm nay thì cứ thử tạm dùng lá chuối cũng được !

Chương 2
 
Thế là ngay buổi tối hôm ấy, cơm nước dọn dẹp xong, hai chị em xuống nhà kho đốt đèn, cài then cửa và bắt đầu học đánh vần ABC. Hậu cẩn thận bày sẳn mẹt đỗ đen bên cạnh, để nếu bất thần ông Lương có xuống thì sẽ tưởng là hai chị em đang nhặt sạn trong mẹt đậu. Hai cô vui lắm, có khi bật cười vì một mẫu tự hay một chữ viết phát âm ngộ nghĩnh, nhưng không ai dám cười to, sợ ông Lương trên nhà nghe thấy :
- O tròn như quả trứng gà
Ô thời có mũ, ơ thời có râu !
Thằng Hoàn thơ thẩn ngoài hiên, canh gát cho hai chị học. Cứ mỗi ngày vài chữ, các cô tiến bộ rất nhanh, nhờ ai cũng háo hức muốn đốt thời gian. Tân trở lại Hà nội, mỗi lần có dịp về thăm nhà đều mang cho hai chị em vài cuốn sách mỏng. Các cô chuyền tay nhau đọc lúc rảnh rỗi hoặc khi đã lên giương ngủ. Có khi bận công việc nhà thì một cô đọc lớn cho cô kia nghe .Song song với việc khuyến khích các em học chữ quốc ngữ, Tân cũng thường nói với các em về những tấm gương yêu nước, mở ra trong lòng hai cô gái quê một chân trời mới về xả hội hủ lậu cần phải cải tiến, về nam nữ bình đẳng trong các nước văn minh trên thế giới và nhất là về ách thống trị của Thực dân Pháp tại Việt Nam. Những tấm gương anh thư liệt nữ trong lịc sử, được Tân nhồi mãi vào đầu các em để cổ võ lòng yêu nước và sự gan dạ của phụ nữ. Tân đem câu chuyện lịch sử của chính nước Pháp : Cô Jeanne d’ Arc 17 tuổi, cầm quân chiến đấu chống lại nước Anh xâm lượt, để rồi cuối cùng dũng cảm nhận cái chết đau đớn là bị thiêu sống ở tuổi hai mươi. Ngày nay cô là nữ Thánh bổn mạng của cả nước Pháp !
Hậu và Duyên thấy rõ sự kỳ diệu của sách vở, của kiến thức. Mới chỉ một thời gian ngắn mà hai cô đã vươn cánh tay đi thật xa, đã mở tầm mắt ra thật rộng và bắt đầu chán ngấy cái đời sống nữ nhi thường tình trong vòng trói buộc chật hẹp của xã hội đầy lễ giáo vô lý. Hậu là người hăng hái nhất, luôn luôn thốt ra những lời phẩn uất đòi thay cũ đổi mới. Tân cứ nhắc mãi hai em là phải hết sức giữ gìn, bởi có nhiều người chưa làm được việc gì hữu ích thì đã bị bắt đi, khép tội tham gia “hội kín”, vào tù hoặc đày đi biệt xứ. Anh cẩn trọng bảo :
- Tai vách mạch rừng ! Lúc nào các em cũng phải đề phòng. Ngay cả người trong nhà cũng cần giữ gìn ý tứ. Thằng Hoàn 16 tuổi rồi nhưng tính tình còn lăng quăng lắm ! Đừng cho nó biết !
Lúc bấy giờ ở Hà Nội có nhóm trí thức trẻ gồm anh em Phạm tuấn Tài, Phạm tuấn Lâm cùng với Hoàng phạm Trân, đứng ra thành lập nhà xuất bản Nam Đồng Thư Xã trên tầng lầu căn nhà số 6 đường 96, tức đường Trúc Bạch sau nầy. Đây vốn chỉ là căn gác trọ của Phạm tuấn Tài và Hồ văn Mịch, thuê của bà chủ nhà tên gọi bà Cơ, làm nghề bán cháo rong. Bà Cơ ở tầng dưới, nấu cơm tháng luôn cho những người ở trọ.
Phạm tuấn Tài lúc ấy đang là nhà giáo dạy trường Yên Thành. Còn Phạm tuấn Lâm là ký giả có bút hiệu Dật Công, cùng với Hoàng phạm Trân ký bút danh Nhượng Tống, đang viết cho tờ Thực Nghiệp Dân Báo ở Hàng Gai Hà Nội, Nhượng Tống sinh năm 1904 ở Nam Định, tuy không đỗ đạt khoa bảng nhưng sở học rát uyên thâm, nổi tiếng lúc 20 tuổi. Ông tổ vốn là họ Mạc, dòng dõi Mạc Đĩnh Chi. Từ vụ cướp ngôi của Mạc Đăng Dung, con cháu họ Mạc phần đông phải đổi thành họ Hoàng hay họ Phạm. Riêng ông thì lấy cả hai họ là Hoàng Phạm Trân ., chuyên phiên dịch các áng văn lớn của Trung Hoa, đồng thời sáng tác lịch sử tiểu thuyết cũng như chèo cổ.
Nằm trên bờ hồ Trúc Bạch, Nam Đồng Thư Xã nhanh chóng trở thành một thứ câu lạc bộ để mỗi thứ năm và chúa nhật, những thanh niên nặng lòng với thời thế, tự tìm đến gặp gở nhau bàn chuyện chính trị. Chính nơi đây đã xuất hiện những khuôn mặt đặc biệt làm nên lịch sử một thời nghịêt ngã của đất nước, như Nguyễn Thái Học, Phó Đức Chính, Hoàng Văn Tùng v.v. Những cuốn sách mỏng của Nam Đồng Thư Xã như : Bố Cái Đại Vương, Trưng Vương, Con Thuyền Khứ Quốc, Gương Thành Bại, Dân Tộc Chủ Nghĩa, Một Bầu Tâm Sự v.v. đã là những luồng gió cực mạnh thổi sâu vào tâm hồn giới trẻ thời bấy giờ, đánh thức lòng yêu nước của họ một cách mãnh liệt.
Việc làm của Nam Đồng Thư Xã tất nhiên không qua khỏi những cặp mắt cú vọ của mật thám. Cho nên nhà giáo Phạm Tuấn Tài bị thuyên chuyển lên tuốt trên tận vùng biên giới Tuyên quang. Nơi đây, dù thiếu phương tiện nhưng ông vẫn tiếp tục vận động kết giao những nhân tố mới, đồng thời cố gắng trở về gặp gỡ các đồng chí ở Hà Nội ít nhất mỗi tháng một lần.
Trong hàng ngũ sinh viên bị lôi cuốn bởi các tác phẩm của Nam Đồng Thư Xã, dĩ nhiên có cả Tân và Minh. Tân thường ghé qua đây mua sách. Đọc xong, anh tìm cách gởi về hoặc đích thân mang về Hải Ninh cho Hậu và Duyên.
Củng có khi Tân đưa cho các em cả những loại sách, loại báo được liệt kê vào hàng quốc cấm hoặc những tác phẩm của nhà Nữ Lưu Thư Quán từ Nam Kỳ đưa ra. Thứ nào hai cô cũng giành nhau đọc thật nhanh rồi bàn luận với khí thế bừng bừng trong tim. Hai chị em thích nhất truyện Trưng Trắc Trưng Nhị vì không ngờ từ thuở xa xưa mà phụ nữ đã dám cầm quân đuổi giặc.
Một buổi chiều mùa Xuân, cả nhà đang chuyển bị ăn cơm thì Tân từ ngoài cổng bước vào.
Bấy giờ, Hải Ninh vừa bước vào mùa đóng thuế thân. Tân về làng cũng vì lý do đó. Nói đúng ra thì không phải chỉ riêng Hải Ninh mà cả nước đều khổ sở vì thuế thân, thường diễn ra khoảng tháng ba tháng tư, nghĩa là ăn xong cái Tết Nguyên Đán thì người ta bắt đầu bước sang mùa thương khó. Thuế thân là thứ thuế đánh vào con người, giống như một món hàng. Đinh tráng tuổi từ 18 đến 60, thuế thân đồng niên phải nộp là hai đồng rưỡi. Ngày trước còn phân biệt nội tịch và ngoại tịch, nhưng từ năm 1921, thì đồng đều như nhau, hai đồng rưỡi ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ. Riêng Nam Kỳ là đất thuộc địa thì bảy đồng rưỡi. Lúc ấy mua một con trâu chỉ tốn có năm đồng.
Món tiền hai đồng rưỡi là một gánh nặng khá lớn đối với đại đa số dân nghèo quanh năm đi cày thuê. Cho nên cứ mùa thu thuế là cả làng bao phủ một không khí thê lương. Người ta chạy nợ, khất nợ, van nợ, sụt sùi khóc than như có đại tang. Thuế thân được quan Phủ quan Huyện giao khoán cho từng làng, nên Lý trưởng thường tự động tăng thêm những khoản phụ thu để đề phòng thiếu hụt và kiếm tiền riêng bỏ túi.
Buổi sáng hôm ấy, bà Lương đưa tiền cho Tân đi nộp thuế thân. Bà nhìn món tiền gần sáu đồng, hai suất của cha con, thở dài than :
- Hai năm nữa thì đến lượt thằng Hoàn. Suốt năm chạy vã mồ hôi ra mà chả đủ đóng sưu !
Tân chớp mắt muốn khóc. Anh rũ Hậu cùng đi để Hậu chứng kiến tận mắt cảnh thu thuế mà anh cảm thấy rất não lòng. Hai anh em bước ra đường, đã thấy dân làng tất tả ngược xuôi, mặt mũi ai cũng phờ phạc mệt mỏi. Từ sáng tinh mơ, tiếng trống ngũ liên giục giã đã vang lên ngoài sân đình tưởng chừng như không bao giờ dứt. Rồi mõ làng len lỏi đầu trên xóm dưới, cất vang cái giọng khàn đặc để lặp đi lặp lại cái lệnh của quan truyền xuống, mọi người phải sốt sắng mang tiền ngay ra đình làng, đừng để đáo hạn trương tuần sẽ đến tận nhà trói người lôi ra công đường.
Lúc Tân và Hậu ra tới nơi, đã thấy bên cạnh mấy lá cờ lớn bay phần phật trong gió, lý trưởng, phó lý, chánh hội, thư ký, khán thủ, tuần dinh, sốt ruột chạy đi chạy lại, mặt mũi đằng đằng sát khí. Đoàn người xếp hàng nộp thuế khá đông. Lý trưởng đích thân nhận từng đồng xu, bỏ vào tráp. Ông đếm kỹ lắm, chỉ sợ thiếu hụt thì cá nhân ông mất phần. Thư ký húy hoáy ghi sổ, thỉnh thoảng ngừng tay làm điếu thuốc lào và ngụm nước trà nạm sen bốc hơi ngào ngạt. Cứ lâu lâu tuần phiên lại giải về đình một hai người đàn ông thiếu thuế, hai tay trói giật cánh khỉ, bắp thịt sưng vù lên như gói giò lụa. Những tấm thân gầy gò ấy bị cột chung vào đám đông dân làng đồng cảnh ngộ đã bị trói ở cột đình từ mấy bửa nay. Mỗi lần thấy trương tuần giải một người bị trói đến, lý trưởng lại lắc đầu chán ngán vì như thế là lại thêm một người không có tiền nộp sưu. Ông đâu có muốn thế ! Đánh chửi chúng nó mãi cũng chán tay, mỏi miệng, chứ có lợi gì đâu ! Ông không nộp đủ chi tiêu toàn làng thì chẳng những ông mất ngoại bổng mà có thể còn bị bay chức lý trưởng !
Tân và Hậu đảo mắt nhìn quanh rồi nhập vào đám đông những kẻ may mắn xoay đủ tiền dâng cho lý trưởng. Nhận r a con ông giáo Lương vốn là chỗ quen biết, lý trưởng ngừng tay một giây để hỏi thăm lấy lệ rồi lại cúi ngay xuống kiểm tiền. Nhận đủ tiền rồi, lý trưởng mới phát cho Tân một tấm thẻ bằng giấy cứng màu xanh, chiều dài độ một gang, chiều ngang ba đốt ngón tay, trên đó ghi tên tuổi, quê quán và năm cấp thẻ. Rồi suốt năm đó, đi đâu cũng phải bọc theo trong người vì bất thần có thể bị trương tuần, đội xếp, lính khố xanh, chận xét. Không có thẻ là đi tù ngay ! Đặc biệt là ngay sau mùa thuế thì ở đầu chợ, cổng làng, các trạm canh gát mọc lên nhan nhản chỉ để xét thẻ thân. Lý trưởng trao thẻ và bảo Tân :
- Vật bất ly thân ! Đi đâu cũng phải giắt trong người. Không có là mang họa vào mình đấy !
Tân không nói gì, chỉ gật đầu rồi lui ra.
Hết người đóng thuế, lý trưởng rít hơi thuốc lào rồi than với phó lý :
- Mới chỉ được non một nữa ! Không khéo thì trễ hạn mất !
Phó lý kể công :
- Tôi vừa giục chúng nó đi lùng từng nhà, lùa hết ra đây !
Trong khi chờ đợi dân làng kéo đến, lý trưởng khệnh khạng bước lại chỗ đám người bị trói, diểm mặt từng người và mắng nhiếc inh ỏi. Trương tuần cầm gậy đi hộ tống hai bên, sẳn sàng nện xuống đầu những kẻ bướng bỉnh. Lủ trẻ vây quanh đăm đăm nhìn, có đứa ngồi xổm ngước lên, có đứa đứng cầm cu khoai luộc vừa ăn vừa dửng dưng xem người bị trói. Một thằng bé khoảng năm tuổi, mặc áo ngắn, dưới cởi truồng, từ đâu chạy lại trước đám người bị trói và hỏi :
- Bố ơi ! Bao giờ mới về ? Mẹ mới luộc lạc, có để phần cho bố đấy !
Lý trưởng quắc mắt khoát tay bảo :
- Xéo ngay ! Chỗ nầy là chỗ của chúng mày chơi đấy à ! Ông lại cho mỗi đứa một cây gậy bây giờ chứ lị !
Rồi ông nắm tóc một nạn nhân và gay gắt hỏi :
- Thằng nầy ! Mọi năm tao có bao giờ thấy mày thiếu thuế ! Sao năm nay mày lại đồ đốn ra là thế nào ?
Người đàn ông mặt xám ngắt, khổ sở đáp :
- Bẩm cụ Lý, con bị ốm mất hai tháng không làm ăn được gì được ! Con vừa khỏi thì lại đến lượt mẹ cháu liệt giường liệt chiếu ! Con dành dụm được bao nhiêu, dốc hết ra mua thuốc cho mẹ cháu mà vẫn chẳng khỏi !
Lý trưởng ngắt lời :
- ốm đau gì mày ! Mới hôm nọ tao nom thấy mày ngồi uống rượu ở cửa hàng thịt chó con mẹ Tình ! Mày còn chối nữa hay thôi ?
- Bẩm cụ Lý ! Oan cho con quá ! Con ốm thật ạ ! Cụ Lý đèn giời soi xét, cho con về con cố gắng chạy đầu nầy chạy đầu kia, được bao nhiêu con xin nộp cụ Lý.
Lý trưởng cắt ngang :
- Mầy nộp thuế cho nhà nước chứ có phải cho tao đâu mà kể lể ! Tao thức khuya dậy sớm, rát cổ bỏng họng vì lệnh trên chứ tao có tơ hào được của mày xu nào đâu mà mày xin với xỏ
Nạn nhân mếu máo tiếp :
- Bẩm, con cũng biết cụ Lý là cha mẹ của con dân, là đại diện của nhà nước. Nhưng cụ Lý trói con ở đây thì ….
Lý trưởng ngắt lời :
- Thì làm sao ? Tao ngần nầy tuổi, ngồi ghế lý trưởng đã gần mười năm, không nhẽ mắc lừa mày đấy chắc ? Tao trói mày ở đây, thì con vợ mày mới xót chồng mà lao đầu đi vay ! Chứ tao tha mày về rồi vợ chồng chúng mày lần lừa cho qua mùa thuế, chừng ấy tao giương mắt ếch lên mà nhìn chúng mày, chứ làm gì được nữa !
- Bẩm vợ chồng con không dám ạ !
Lý trưởng chấp tay sau đít, lững thững quay lại sân đình và bảo :
- Cứ đứng đấy ! Con vợ mày không mang đủ tiền sưu thì đừng có hòng tao cởi trói cho mày
Trên sân đình, ông thư ký vừa quay vào phía trong, cất tiếng gọi thằng mõ :
- Phành đâu ! Bưng cơm lên. Cụ lý với các cụ đói cả rồi !
Cảnh tượng ấy làm Tân quặn thắt trong ruột. Nhưng Hậu chỉ nhìn thấy hơi mủi lòng. Năm nào mà cô chả chứng kiến cảnh nã thuế ? Lâu dần thành quen, coi đó là chuyện đương nhiên không có gì phải xét lại. Tân kéo tay em gái và bảo :
- Thôi, về !
Khi đã xa hẳn sân đình. Tân mới uất ức nói :
- Tại sao thằng Tây nó sang đây chiếm nước mình, rồi bắt dân mình đóng thuế cho nó để nó mang về làm giàu cho nước của nó ? Chỉ tai vì dân mình yếu quá, hèn quá, nên nó mới ngang ngược như vậy !
Rồi cứ thế, Tân miên man dẫn giải, Hậu yên lặng lắng nghe, về đến nhà vẫn chưa dứt. Tân gọi cả Duyên ra đầu nhà, ba anh em ngồi đàm đạo dưới gốc cây bưởi, ai cũng say mê không biết mệt.
Liên tiếp mấy ngày, những lời mạnh mẽ của Tân đã nhanh cónh truyền màu nóng sang cho các em, Khi biết hai em đã có cái nhìn hoàn toàn đổi mới. Tân mới bằt đầu thuyết phục hai em gia nhập tổ chức của mình, đó là Việt Nam Thanh Niên Cách Mạng Đồng Chí Hội .Hai cô khẳng khái nhận lời ngay. Thời ấy, tuyên truyền không cần giỏi, quần chúng vẫn sẳn sàng nghe theo bởi xã hội diễn ra trước mắt đầy dẫy những bất công. Đói nghèo và áp bức là hai môi trường tốt nhất để nãy sinh hạt giống cách mạng. Cả hai thứ ấy đang có sẵn chung quanh các cô. Tân chỉ việc vạch ra cho các em thấy, đổ hết tội cho thực dân và địa chủ, các em thấy hợp lý ngay. Chỉ cần đuổi thực dân, giết địa chủ, dẹp quan quyền, là tự khắc cuộc đời sẽ sung sướng. Hai cô như bừng tỉnh sau một giấc ngủ dài, nhất là Hậu, sẳn sàng cầm súng đi đánh Tây. Chuyện chồng con, mái ấm gia đình, không còn là một mơ ước đáng nghĩ đến nữa. Giả như bây giờ bà Cần có dẫn Tuất đến, chính thức xin hỏi cưới Hậu, cô cũng sẽ dứt khoát quay mặt đi. Lòng cô đang ôm những giấc mộng lớn. Trái tim cô không thể chỉ rung động vì một bóng người.
Có một sự thật lịch sự mà ai cũng nhận thấy là việc cụ Phan Bội Châu bị bắt và đưa ra xử án là một biến cố quá lớn lúc bấy giờ. Lớn bởi vì cụ là biểu tượng của tấm gương ái quốc, là hình ảnh vĩ đại trong lòng quần chúng đến nỗi Nguyễn ái Quốc phải chỉ điểm cho Tây bắt cụ để giành lấy thế độc quyền cho đãng mới thành lập của mình. Việc xử án Phan Bội Châu là một đề tài tranh luận sôi nổi từ mẫu quốc cha đến thuộc địa, từ những quan điểm chống thực dân cho đến cái nhìn của những người ủng hộ chế độ thuộc địa. Pháp căm thù, chỉ muốn xử tử cụ Phan Bội Châu, vì những hoạt động trước đây của Việt Nam Quang Phục Hội. Nhưng giết cụ thì chúng thấy bất lợi vì sẽ biến cụ thành một thánh tử đạo, như lời Phạm Quỳnh nhận xét. Thành ra Pháp đành giảm án, cho giam lỏng và chỉ định cư trú tại Huế.
Tuy nhiên, cũng chính nhờ việc cụ Phan bị bắt mà làng sóng yêu nước bừng bừng khởi dậy trong lòng thế hệ thanh niên Việt Nam trên cả nước, thúc đẩy họ sẳn sàng lao vào cuộc chiến chống Pháp. Chỉ tiếc rằng, giữa lúc khí thế cuồn cuộn như vậy thì chẳng có một đoàn thể quốc gia nào hiện diện, chẳng có một tổ chức chính thống nào có mặt để thu hút sự tham gia của những người nhiệt huyết. Duy nhất trên sân khấu chính trị lúc ấy chỉ có Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội của Nguyễn ái Quốc vừa ra đời và tung cán bộ đi vận động khắp nơi. Đó là một khoảng trống của lịch sử, tạo cơ hội cho Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội độc diễn tung hoành, lôi kéo biết bao nhiêu người trẻ như Tân, Hậu và Duyên đứng vào hàng ngũ của họ.
Kể từ hôm ấy, cuộc đời của Hậu và Duyên rẽ sang một khúc quanh mới. Nếp sống bình lặng của hai cô gái quê không còn nữa sau khi đã được trang bị một lý tưởng mà hai cô tin là rất cao cả. Trong một phút bồng bột, Hậu mơ màng bảo Tân :
- Làm cách mệnh mà chỉ đi tuyên truyền thì em chả thích tí nào. Có ai dạy cho em bắn súng, giao cho em khẩu súng lục, em sẽ vào tổ ám sát, đi giết Tây !
Duyên quay sang nhìn chị bằng ánh mắt thán phục. Duyên cụng hăng lắm, nhưng chưa bao giờ trong đầu nãy ra ý nghĩ táo bạo là cầm súng giết người. Phụ nữ làm cách mệnh, theo ý cô, chỉ là công tác nội trợ, giao liên hoặc vận động trong giới buôn thúng bán mẹt là phù hợp hơn cả. Tân bảo Hậu :
- Công tác nào cũng quan trọng cả. Nhưng đoàn thể sẽ tùy theo khả năng của từng người mà phân công.
Rồi Tân dặn dò hai em một số công việc phải làm, nhấn mạnh nhiều lần cái nguyên tắc căn bản là phải hết sức bí mật. Sáng sớm hôm sau, trời còn mờ sương, anh đã vội vã trở lại Hà Nội.
Một hôm, ông Lương đứng xếp lại những lọ thuốc đặt trên cái kệ dài đóng vào vách. Tủ thuốc bắc của ông so với những ông thầy thuốc khác thì thuộc loại nghèo, thiếu rất nhiều thứ. Lâu lâu ông lại phải kiểm tra để nếu cần thì đổ ra phơi vì sợ ẩm mốc. Ông vừa mở hủ táo tàu, bốc một nắm đưa ra chỗ sáng thì tình cờ trông qua cửa sổ, thấy Hậu ngồi đọc sách dưới gốc cây bưởi đầu nhà. Ông sửng sốt quăng nắm táo vào lọ và chạy lao ra. Ông giằng cuốn sách và gay gắt hỏi :
- Mày học chữ quốc ngữ từ bao giờ ? Ai cho phép mày học ? Quân nầy láo !
Hậu đã chuẩn bị sẳn sẽ có ngày hôm nay nên đứng dậy khoanh tay đáp :
- Thưa bố. Con học từ hai năm nay. Anh Tân dạy chúng con. Cả hai chị em chúng con cùng học !
Mặt ông tái mét, cằm bạnh ra, hai mắt đỏ ngầu tức tối. Ông cúi xuống, lật trang bìa, nhìn cái tựa “Quận hẻo” thì lòng bớt giận phần nào, bởi đó chính là sách của Nam Đồng Thư Xã. Ông hỏi :
- ở đâu ra những thứ nầy ?
Hậu đáp :
- Sách cũ của anh Tân, đem về cho chúng con mượn.
Ông Lương không nói gì, trả lại cuốn sách cho Hậu. Khi quay đi, ông dặn :
- Công, dung, ngôn, hạnh là chính ! Học ăn học nói, mai kia về nhà chồng người ta khỏi khinh ! Con gai học chữ, con gái học nết, nghe chửa ?
Ông nói như thế là vì tự thâm sâu, ông không thấy con gái biết đọc biết viết thì có lợi gì. Hậu mừng rỡ cúi đầu im lặng. Giả như đó là một cuốn tiểu thuyết thì Hậu sẽ lãnh ngay mấy cái tát. Nhưng loại sách nầy, ông Lương không đến nỗi chống đối nên ông tha. Hậu vội chạy ra tìm Duyên và kể lại. Cả hai cùng hết sức vui mừng vì từ nay sẽ không phải nơm nớp lo sợ ông bố bắt gặp. Tuy vậy, Hậu vẫn dặn :
- Bố không đánh tức là bằng lòng rồi ! Nhưng mình vẫn phải kín đáo !
Một ngày cuối thu, sau khi đã nắm vững tinh thần của hai em, Tân đưa về một người bạn học có cái dáng rắn rỏi vả đầy nghị lực. Tân giới thiệu với cha mẹ, nói dối rằng người bạn ghé chơi để mượn Tân mấy cúôn sách. Ông Lương chỉ đáp lễ xã giao, nhưng bà Lương thì mừng thầm trong bụng. Hai cô con gái, chưa có bến nào chờ đợi. Biết đâu người bạn của Tân chẳng là con rể tương lai của bà ! Bà hy vọng như thế nên vội vã thúc giục các con áo quần chỉnh tề hơn mọi khi và dặn cả hai phải hết sức giữ gìn ý tứ trước mặt người lạ. Bà nhắm hướng đó nhưng không biết hai con bà lại nhắm hướng khác, nhất là Hậu. Chờ dịp thuận tiện, nghĩa là lúc ông bà Lương đi vắng cả. Tân mới gọi hai em ra đầu nhà, đứng dưới gốc cây bưởi và long trọng giới thiệu người bạn từ Hà Nội về, Tân nói :
- Đây là anh Trần Khải, bạn học của anh. Vì anh hay nhắc đến hai cô nên anh Trần Khải muốn về gặp. Hôm nay, nhân dịp bố mẹ đi vắng, anh để anh Trần Khải nói chuyện với các cô. Anh ra cổng đứng. Nhỡ bố mẹ về bất ngờ hay có ai đến thì anh sẽ ho lên mấy tiếng làm hiệu !
Dứt lời, Tân quay nhanh đi. Hai cô thấy hồi hộp lạ thường. Hồi hộp vì trong đời chả mấy khi dám đứng nói chuyện với người con trai lạ nơi vắng vẻ như thế này. Và hồi hộp hơn nữa là vì linh cảm thấy người bạn của anh mình từ Hà Nội về đây chẳng phải đơn thuần để mượn sách hoặc vì tò mò muốn làm quen với một trong hai cô, mà vì một sứ mạng nào đó cao cả hơn nhiều. Trần Khải nhìn quanh, thấy một khúc cây khô khá lớn nằm sát bờ tường, anh chìa tay và bảo :
- Hai cô ngồi xuống cho đở mỏi chân !
Vừa nói, anh vừa tiến lại trước. Hai chị em dè dặt bước theo. Hậu bấm vai Duyên, Duyên đưa mắt nhìn Hậu. Cả hai thấy không tiện ngồi vì tất cả đều mặc váy lơ lững tới bắp chân mà dĩ nhiên bên trong cái váy không có gì khác nữa. Làng Hải Ninh, hay đúng ra là gần như cả nông thôn miền Bắc ngày ấy, đàn bà con gái đều mặc váy, đi chân đất, ngoại trừ ở các thành phố lớn đang dần dần thay đổi. Một số phụ nữ tân tiên chuyển sang mặc quần và quấn tóc trền, nghĩa là dám giã từ cái khăn đen truyền thống. Váy thời ấy may bằng vải thô, loại ba hào một chục vuông, mua về nhuộm củ nâu trứơc rồi dìm xuống bùn cho biến thành màu đen, nhưng là loại đen mốc, mới mặc lần đầu trông như đã cũ rồi. Loại nầy các bà các cô mặc quanh năm, ờ nhà hoặc đi lao động. Chỉ có ngày Tết hoặc hội hè đình đám mới thay váy lĩnh cho hợp yếm đào và áo cánh trắng hoặc mầu sặc sỡ.
Thấy hai cô đứng yên, Trần Khải ngồi xuống trước. Hai cô nhìn nhau rồi khép nép ngồi sát vào nhau, xa hẳn Trần Khải đến một thước. Trần Khải moi trong túi áo gói thuốc Mélia jaune, loại thuốc lá bình dân của Pháp đang trở nên rất thịnh hành ở Việt Nam lúc ấy.
Trần Khải cẩn thận nhìn quanh khu vườn như sợ có ai rình rập. Rồi anh hắng giọng và nhập đề bằng vài câu khen ngợi tinh thần ái quốc của hai chị em, trước khi trình bài về tình hình đất nước. Nói chung thì những điều này, Tân đã nói nhiều rồi, Trần Khải chỉ lập lại một cách vắn tắt mà thôi. Rồi Trần Khải điểm qua các tổ chức chống Pháp từ Cần Vương, Đông Kinh Nghĩa Thục, các cuộc khởi nghĩa Thái Nguyên, Yên Bái, Bãi Sậy, phân tích tại sao những tổ chức đó đều thất bại. Từ đó, Trần Khải dẫn vào Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội do Nguyễn Aí Quốc lãnh đạo, là tổ chức yêu nước, có kế hoạch đánh đuổi thực dân Pháp, sẽ đưa cách mạng Việt Nam đến thắng lợi.
Trong khi phân tách tình hình và nhắc qua đến các đòan thể đấu tranh chống Pháp, Trần Khải đã cố tình không đề cập đến một đảng cách mạng đang bộc phát như sóng cuộn lúc ấy là Việt Nam Quốc Dân Đảng. Năm 1928 có thể nói là giai đoạn vàng son nhất của Quốc Dân Đảng, hiểu theo nghĩa có sức hấp dẫn mãnh liệt quần chúng. Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội vẫn tung cán bộ hoạt động tích cực, nhưng toàn miền Bắc gần như bị lu mờ vì Quốc Dân Đảng, cũng như ở miền Nam, Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội bị khựng lại vì sức hút của đạo Cao Đài mới được khai sinh năm 1926.
Trần Khải là một đảng viên được học tập, được huấn luyện và trang bị đầy đủ kiến thức về cách mạng vô sản, đi theo đường lối đệ tam quốc tế, hướng về Liên Bang Xô Viết vĩ đại. Nhưng trong giai đọan này, Trần Khải không dại gì mà thuyết giảng về những điều phứt tạp đó. Chủ yếu chỉ là khai thác nhiệt tình yêu nước của những người trẻ tuổi bồng bột như Hậu và Duyên mà thôi. Chính lãnh tụ Nguyễn ái Quốc của Trần Khải, năm 1925 khi thành lập Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội tại Quãng Châu, đã khẳng định rằng, chưa thể tuyên truyền chủ nghĩa Cộng sản tại Việt Nam được, bởi lý do không ai hiểu Cộng sản là gì cả ! Hai năm sau, tại Mạc tư Khoa, Nguyễn ái Quốc còn nhắc lại nhận định ấy. Chẳng hạn, theo học thuyết Mác-xít thì hai tiếng “vô sản” có nghĩa là giai cấp công nhân làm việc trong các nhà máy, nhưng không chiếm hữu tư liệu sản xuất, cho nên luôn bị chủ nhân bốc lột. Chính giai cấp công nhân, tức những người vô sản đó, sẽ đứng lên làm cách mạng.
Đưa vào hoàn cảnh thực tế của Việt Nam thì giới vô sản còn quá ít, gần như không có thì đúng hơn, vì làm gì có nhà máy ! Tuyệt đại đa số quần chúng chỉ là bần cố nông mà thôi. Như vậy thì lực lượng cách mạng vô sản, hiểu theo nghĩa Marx và Lénine, kể như không có tại Việt Nam. Cách tuyên truyền hay nhất lúc này chỉ là đem kẻ thù thực dân Pháp ra làm mục tiêu để huy động quần chúng mà thôi. Rồi từ đó sẽ lái họ vào con đường đệ tam quốc tế.
Những người như Hậu và Duyên, có thể nói là đại diện cho cả một thế hệ thanh niên Việt Nam đầu thế kỷ 20, đang sôi sục căm thù Pháp, nên tổ chức nào kêu gọi là sẳn sàng tham gia ngay, không cần biết gì về lý thuyết hay chủ trương của tổ chức đó.
Trần Khải kết luận :
- Hai cô là những phụ nữ đầu tiên ở làng này giác ngộ cách mệnh. Rồi đây, Hải Ninh sẽ hãnh diện có hai cô là lá cờ đầu đi tiên phong để mở đường cho chị em phụ nữ !
Hậu và Duyên ngượng ngùng cúi xuống, mặc dầu trong lòng rất hãnh diện vì tin rằng mình sẽ nối gót những bậc anh thư như Trưng, Triệu. Trần Khải động viên hai cô bằng cách nhắc đến phong trào đấu tranh của công nhân đồn điền cao su trong Nam, đang trên đà thắng lợi. Anh kể tên một số phụ nữ ở trong đó, đã nêu cao tấm gương can đảm, ngang nhiên chống lại sự áp bức của cai phu, dù bị đàn áp dã man. Những cái tên rất lạ, chẳng biết có thật hay không, nhưng cũng làm Hậu và Duyên nức lòng ngưỡng phục.
Chuyện mộ phu cho các đồn điền Nam Kỳ cũng như Cao Miên hoặc các thuộc địa Pháp ở nơi xa xăm như Nouvelle Calédonie, Hậu và Duyên đã nghe dân bàn tán nhiều và Tân cũng có một lần nói qua với các em. Chẳng những chỉ nghe nói, hai cô còn biết rõ một số người ở Hải Ninh đã đăng ký ra đi. Đó là một chính sách lớn của thực dân Pháp nhằm mua công nhân bản xứ với giá rẻ mạt để sống trong những điều kiện lao động cực kỳ vất vả. Dù bao nhiêu tin đồn bất lợi, mà Pháp vẫn thành công trong việc mộ phu là bởi vì đời sống của người dân Việt lúc ấy, nhất là ở nông thôn miền Bắc, quá nghèo đói và bất công, đến nỗi người ta sẳn sàng chấp nhận tha phương cầu thực. Người Việt Nam vốn có truyền thống sống bám lấy mảnh đất quê hương, khó lòng rời xa mồ mả tổ tiên, thế mà nay đành phải giã từ là bởi vì ở lại thì có khi cả nhà cùng chết đói. Những nhân viên mộ phu nổi tiếng như René Bazin, chỉ riêng năm 1927, một mình gã đã tuyển được tới 18.000 dân phu ở miền Bắc để cung cấp cho các công trường, đặc biệt là đồn điền Dầu Tiếng của công ty Michelin. René Bazin cũng như những tên mộ phu khác, ăn tiền huê hồng từ mười đến hai mươi đồng trên mỗi đầu người tuyển được, cho nên họ hết sức sốt sắng và dùng đủ mọi thủ đoạn để lôi kéo càng đông người ghi danh thì càng tốt. Nên nhớ hai mươi đồng là một số tiền rất lớn, bởi một suất thuế thân hàng năm chỉ có hai đồng rưỡi mà nhiều người chạy không nổi, đành chấp nhận bị trói, bị đánh và vào tù ngồi ! Những bản thông cáo mộ phu dán khắp nơi, có những điều khoản thật hấp dẫn mà người đang đói khó có thể cưỡng lại. Chẳng hạn chỗ ăn, chỗ ở, áo quần, thuốc men đều miễn phí, lại còn được trả lương từng ngày. Chỉ cần bấy nhiêu thôi, người ta đã ùn ùn kéo nhau đi. Đi để thoát bước đường cùng hiện tại, sống cũng như chết ! Rồi khi vào đến đồn điền ấy, giấy tờ tùy thân bị tịch thu hết, đời sống nơi rừng thiêng nước độc ngập tràn muỗi sốt rét và nhất là điều kiện lao động bị đàn áp dã man, lúc ấy mới biết cái khổ thì đã muộn rồi, không trốn đi đâu được.
Cuộc sống đồn điền nói chung, khắc nghiệt quá đến độ chính những nhà văn, nhà báo người Pháp phải lên tiếng tố cáo mạnh mẽ. Nhờ vậy, ngày 25 tháng 10 năm 1927, toàn quyền Varenne đã phải ký nghị định qui định công nhân đồn điền chỉ phải lao động một ngày 10 tiếng và mỗi tuần được nghỉ một ngày. Trước đó thì họ hoàn toàn sống cuộc đời nô lệ, tính mạng nằm trong bàn tay vô nhân đạo của chủ và cai. Năm 1926, có gần đến năm ngàn mộ phu liều mạng trốn khỏi đồn điền, vì không chịu đựng nổi đời sống nông trường. Những người đào tẩu này chấp nhận những hậu quả khủng khiếp sẽ xảy đến nếu bị bắt vì giấy tờ tùy thân không còn nữa.
Chính vì những phẩn uất thường trực của công nhân, đồn điền cao su đã là mãnh đất mầu mỡ để Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội gài người vào tuyên truyền ngay từ những đợt đầu. Những tổ đảng lan ra rất nhanh vì bản chất công nhân đồn điền vốn đã mang tính vô sản, lại cùng bị bốc lột dã man như nhau. Trần Khải kể :
- ở đồn điền cao su Dầu Tiếng, người của ta là chị Nguyễn thị Kim đã lãnh đạo anh chị em công nhân, chống lại cai thợ. Chị Kim năm nay mới 22 mà kiên quyết đấu tranh đến cùng. Bước đầu, chị ra sức vận động công nhân đình công. Chúng cho cai thợ tay sai ra đánh đập. Chị Kim liền tự nguyện tuyệt thực. Chị tuyệt thực đúng một tuần thì chúng phải nhượng bộ ! Ngày thứ ba thì chị đã ngất đi, phải đưa vào nhà thương cấp cứu !
Duyên ghé tai hỏi Hậu :
- Tuyệt thực là gì hở chị ?
Trần Khải đáp thay Hậu :
- Tuyệt thực là tự mình nhịn ăn để phản đối một điều gì bất công !
Duyên gật đầu nhưng trong lòng không tán thành phương thức này vì cô có tính mau đói. Nhịn một bửa đã khổ lắm rồi, huống chị nhịn cả tuần !
Cuối cùng, Trần Khải hỏi :
- Bấy giờ có ai gọi hai cô đi làm cách mệnh, hai cô có dám đi không ?
Nói chuyện với Tân thì Hậu bạo mồm lắm. Nhưng gặp người lạ, cô lại quy về với bản năng rụt rè cố hữu của phụ nữ. Cô phân vân suy nghĩ rồi hỏi lại :
- Chúng em muốn lắm chứ ! Nhưng chúng em cả đời chỉ biết làm ruộng. Buông cái cuốc cái liềm ra thì có biết gì nữa đâu mà làm cách mệnh ?
Trần Khải từ tốn đáp :
- Ai cũng làm cách mệnh được ! Mỗi người một chỗ đứng, một công tác. Chỉ cần quyết tâm thôi !
Duyên cười :
- Cách mệnh có cần người nấu cơm thì chúng em xin xung phong !
Trần Khải cũng cười theo và xòe bàn tay :
- Chẳng hạn như thế. Đấy cũng là một công tác, một nhiệm vụ cách mệnh !
Rồi hắn nghiêm mặt nói thêm :
- Hai cô phải suy nghĩ cho thật kỹ. Làm cách mệnh cực khổ lắm. Tây nó mà bắt được là nó tra tấn, đày ra Côn Lôn, có khi còn bị chém đầu nữa !
Hậu nắm chặt bàn tay, nói cứng :
- Em không sợ ! Anh cứ giao công tác đi. Em nhận ngay !
Trần Khải gật đầu rồi tiến xa hơn :
- Nhiệm vụ cách mệnh có khi đòi hỏi phải thoát ly. Nếu tổ chức cần, hai cô có dám thoát ly hay không ?
Hậu lại đáp ngay :
- Em sẳn sàng !
Duyên bấu vào vai chị và hỏi nhỏ :
- Thoát ly là thế nào hở chị ?
Trần Khải đáp :
- Thoát ly là bỏ cha mẹ, bỏ hết anh em họ hàng. Khi tổ chức giao công tác, không được giao cho ai hết. Khi nào hoàn thành công tác, tổ chức cho phép, thì bấy giờ mới trở lại với gia đình ! Hai cô có làm được không ?
Hậu và Duyên cùng đáp :
- Chúng em làm được ! Anh cứ giao công tác đi !
Trần Khải hài lòng gật đầu. Tuy chỉ mới gặp thoáng hai cô có một lúc mà anh đã nhận ra ngay cô chị là Hậu lúc nào cũng hăng hái hơn, mặc dù so với Duyên thì Hậu có thân hình mảnh khảnh, gầy hơn cả Duyên lẫn Hoàn. Trần Khải chậm rãi giảng :
- Các cô có tinh thần cao, nhưng cần kiên nhẫn, không thể nóng nảy được. Phải kiên nhẫn và phải kín đáo. Một mình mình đánh Tây, không đánh nổi nó đâu. Phải mọi người cùng đánh, cả nước cùng đánh mới được. Cho nên trước tiên cần phải tổ chức quần chúng, mà muốn tổ chức quần chúng thì phải giáo dục quần chúng cho họ hiểu. Chẳng hạn nếu không nhờ anh Tân giáo dục thì chính bản thân hai cô cũng vẫn bằng lòng với cuộc sống đầy bất công và áp bức, chứ làm gì có tinh thần cách mệnh như bây giờ !
Rồi Trần Khải gợi ý hai cô nên xây dựng một tổ học nghề cho phụ nữ trong làng. Chẳng hạn mở lớp dạy đan thêu và may quần áo đàn bà. Lúc này phong trào mỹ nghệ đang lên cao, các cô gái quê rất ưa thích những kiểu quần áo lạ mắt mang tính thị thành. Trần Khải bảo Hậu :
- Cô nên nói khéo với hai bác, nhất là mẹ cô. Nhà này cũng rộng rãi, có thể lấy một buồng làm lớp học. Ta qui tụ chị em phụ nữ cho đông đảo, trước dạy nghề, sau dạy chữ. Rồi từng bước mở rộng, dạy chữ quốc ngữ cho cả dân làng, ai cũng cần biết đọc biết viết. Dân ta mù chữ thì thằng Tây dễ cai trị mà bọn cường hào ác bá cũng dễ bốc lột. Nếu nâng dân trí lên cao, rất khó có ai bắt nạt được ! Vả lại, người ta có đọc được, thì chúng ta mới chuyển tài liệu cho họ để từ từ giáo dục họ về lý tưởng cách mệnh !
Chưa gì Hậu và Duyên đã thấy khó khăn rồi bởi cả hai chưa hiểu rõ cách bố trí của Trần Khải, hay nói đúng hơn là của Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội, tiền thân của Đảng Cộng Sản Đông Dương sau này. Họ luôn luôn len lỏi vào giới bình dân, ít học, nghèo đói và bị áp bức, xây dựng từng nhóm nhỏ dưới danh nghĩa tốt đẹp như hôi tương tế, nghiệp đoàn thợ thuyền, lớp dạy nghề .v.v. Hãy cứ gom người lại đã, rồi từ từ tuyên truyền cách mệnh. Chủ trương ấy quả thật đã gặt hái được nhiều thành công ở những quốc gia nhược tiểu. Đảng Công sản Pháp thành lập đã lâu nhưng đảng này không bao giờ nắm được chính quyền bởi lẽ xã hội pháp có tự do dân chủ. Ngược lại ở những xã hội chậm tiến, cộng sản rất dễ thắng thế, không phải vì họ có tài lôi kéo quần chúng mà vì chính quần chúng đã chán ngấy hoặc đang căm phẫn những bất công mà họ phải chịu đựng hàng ngày. Đó là cái tình thế mà CS biết lợi dụng để đạt thắng lợi. Lớp cắt may mà Trần Khải đề nghị với chị em Hậu, chính là cái nôi đầu tiên mà hắn muốn thiết lập ở làng này để thu hút phụ nữ. Trần Khải cũng nói qua về đấu tranh giai cấp, nhưng quan điểm của anh, hay đúng hơn là quan niệm của Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội (VNTNCMĐCH) lúc bấy giờ chưa để lộ tính sắt máu và tàn ác với người giàu như sau này, khi đảng Cộng sản Việt Nam chịu ảnh hưởng nặng nề phong trào cải cách ruộng đất của Mao Trạch Đông sau năm 1949. Nói chung, Cộng sản rất khôn khéo trong giai đoạn đấu tranh, nhưng sẽ lộ bộ mặt cực đoan khi đã nắm chính quyền, vì nhìn đâu cũng thấy kẻ thù !
Hậu quay sang nói nhỏ với em một câu rồi ưu tư bảo Trần Khải :
- Chị em chúng em có đứa nào biết đan biết may gì đâu ! Quanh năm chỉ cầm liềm cầm cuốc ! Mình còn không biết, dạy ai bây giờ ?
Trần Khải vội trấn an :
- Ta thuê người chứ ! Hai cô chỉ đứng ra thôi. Tôi sẽ gửi về cho cô một người thợ giỏi. Giỏi lắm ! Chị ấy từng mở lớp đan thiêu và may vá ở Hà Nội ! Hai cô cứ xin phép hai bác đi. Hễ hai bác đồng ý thì anh Tân sẽ đưa người về !
Cả hai chị em hiểu ra, hết sức cảm phục sự chu đáo của Trần Khải. Trần Khải kết luận :
- Trước mắt cứ như thế đã nhé ! Sáng mai, anh Tân với tôi về lại Hà nội. Tiện đây, tôi xin chào các cô, hẹn gặp lại dịp khác. Có thế nào thì các cô liên lạc ngay cho chúng tôi biết.
Duyên hỏi :
- Chúng em liên lạc với anh bằng cách nào ?
Trần Khải châm điếu thuốc mới. Cái bật lửa nhôm cũ kỹ của anh, đốt bằng dầu hôi, mỗi lần hút thuốc phải bật cả chục lần ở chỗ không có gió thì mới hy vọng cháy. Anh nhả khói rồi đáp :
- Các cô biết rồi mà. Anh Tân sẽ cho các cô biệt địa chỉ nhà trọ của chúng tôi ở Hà Nội … Thôi, chào hai cô !
Dứt lời, Trần Khải đứng dậy đi nhanh ra cỗng gặp Tân. Thái độ của anh dứt khoát lắm, không vướng bận một chút tình cảm riêng tư nào. Duyên không nói ra nhưng trong lòng rất cảm phục, vì rõ ràngTrần Khải từ hôm về đây, chả để ý gì đến hai chị em cô. Bất giác cô lại nhớ đến Minh và tự hỏi chẳng biết Minh bị giam ở đâu ? Trước kia, khi nghe Minh bị đuổi học vì phát truyền đơn chống Pháp, Duyên dửng dưng vì cho là dại. Bây giờ dấn thân vào đường cách mạng rồi, Duyên mới thấy Minh là một người dũng cảm.
Hôm sau, Trần Khải và Tân đi rồi, hai chị em xuống bếp bàn riêng với mẹ về ý định mở lớp đan thêu. Bà Lương mới nghe qua đã mắng :
- Chúng mày rồ hay sao đấy ? Vá cái quần rách còn chưa xong, đòi mở lớp dạy người ta may vá !
Hậu cặn kẽ trình bày :
- Anh Tân với anh Trần Khải khuyên chúng con mở lớp chớ không phải chúng con tự nghĩ ra được đâu mẹ à. Các anh ấy là người học rộng hiểu nhiều, biết nhìn xa, nên mới bảo chúng con như thế !
Bà Lương vốn nể con trai lớn, nhất là lại có Trần Khải cùng đồng ý nên bà dịu ngay cơn giận và hỏi lại :
- Thằng Tân nó bảo chúng mày như thế à ?
Hậu đáp :
- Vâng ! Anh Tân với anh Trần Khải đều bảo “Càng ngày người ta càng thích mỹ nghệ. Chả nhẽ cả đời hai cô cứ chân lấm tay bùn mãi hay sao ?”.
Bà Lương hài lòng với nhận xét của Trần Khải, tuy vẫn thắc mắc :
- Nhưng chúng mày học nghề đến bao giờ cho thạo để đủ sức dạy người khác ?
Hậu đưa mắt nhìn em, chia sẻ niềm vui vì bà Lương hỏi thế tức là bà đã xiêu lòng chấp thuận rồi. Hậu đáp :
- Chúng con mà dạy ai ! Mình chỉ mở lớp rồi thuê thợ giỏi về dạy ! Mình trông nom trả lương thợ, phần còn lại là của mình ! Anh Trần Khải sẽ giới thiệu thợ tận Hà Nội về giúp chúng con
Nghe nhắc đến Trần Khải, bà Lương buông xuôi. Thôi thì biết đâu đây chẳng là nhịp cầu để các con bà gặp gỡ người chồng tương lai. Con trai bà nay mai ăn học thành tài, quen biết nhiều người trong giới học thức. Hai đứa em gái của nó cũng cần vươn lên, thoát khỏi cảnh bùn lầy nước đọng. Bà từng nhắm hai thằng thanh niên cho hai đứa con bà thì nhất thời đều hỏng cả. Thằng Tuất đi lấy vợ bên kia sông, thằng Minh thì vào tù ! Biết đâu Trần Khải chả là người điền khuyết cho một trong hai thằng kia ? Bà bảo :
- Để tao nói qua với bố xem ý bố như thế nào ?
Hậu và Duyên cùng níu cánh tay của mẹ :
- Mẹ nhớ nói khéo hộ chúng con !
Bà Lương quay đi, lên nhà trên để lựa lời nói với chồng. Hậu chạy theo nài nì thêm :
- Nếu bố bằng lòng thì mẹ phải cấp vốn cho chúng con đấy mẹ nhé ! Hai chị em chúng con dốc hết hầu bao cũng chỉ được có mấy hào ! Con tính rồi. Vải vóc, kim chỉ, que đan, rồi phải đóng bàn để cắt quần áo. Đóng ghế cho học trò ngồi. Chắc cũng phải bỏ ra món tiền nhớn !
Bà Lương im lặng bước đi, không nói gì. Hai cô hồi hộp trông theo, lòng mừng khắp khởi.
Một tháng sau thì lớp dạy cắt may thành hình đúng như dự tính. Giá như không có tiếng nói của Tân thì khó lòng mà ông bà chấp nhận cuộc cách mạng táo bạo này. Nhà này, muôn đời nghề nông vẫn là truyền thống, có đâu lại đổi một khúc rẽ bất ngờ như vậy ! Chỉ nhờ Trần Khải và Tân thuyết phục, bà Lương mới bằng lòng xuất vốn ra cho hai cô con gái mà bà đang nóng ruột gả chồng. Trần Khải gửi về một cô giáo nữ công ăn ở ngay tại nhà Hậu. Cô tên là Thúy, tuổi gần 40, góa chồng đã cả mười năm, được tổ chức kết nạp để lo công tác vận động phụ nữ. Hậu và Duyên thay nhau đi mời gọi bạn bè, rồi nhờ bạn bè níu kéo thêm người quen, tập trung đến lớp học. Những nhà nghèo quá thì Hậu lấy nửa tiền học phí hoặc có khi miễn phí hẳn cho họ theo lời khuyên của Trần Khải. Cái mục đích sâu xa của Trần Khải và Tân là tập họp được càng đông càng tốt. Tiếng đồng vang ra ở Hải Ninh, chị em phụ nữ kéo đến mỗi ngày một nhiều hơn. Trước học nghề, sau học chữ. Phần lớn các cô ban ngày phải đi làm ruộng hoặc những công việc thường lệ khác như trồng rau, nuôi lợn, cắt cỏ, dệt vải. Chỉ tối đến mới gặp nhau tại nhà Hậu.
Buổi đầu, Hậu và Duyên dạy chữ. Dần dần chính các học viên dạy cho nhau hoặc khi các cô ngồi may vá đan thêu thì một người đọc sách cho cả lớp nghe chung. Hậu và Duyên gần giống như hiệu trưởng và giám thị mà thôi !
Chỉ một thời gian ngắn, hai chị em Hậu được dân làng Hải Ninh âu yếm gọi là những cô giáo tiền phong chống nạn mù chữ. Ông Lương lúc đầu chẳng để ý, về sau cứ chấp tay sau đít, đi tới đi lui ngoài hiên và gật gù mỉm cười một mình. Ông cười khẩy, chua chát bảo vợ :
- Đúng là thời thế đảo điên, bà nhỉ ! Tôi học chữ Nho từ thuở lên bốn, thắm thoát mấy mươi năm giời. Thế mà tôi mở trường dạy học thì chỉ lèo tèo có vài đứa. Còn hai đứa chúng nó, cái Hậu với cái Duyên, chỉ vừa biết đọc biết viết, mà học trò kéo đến đông như kiến, không đủ chỗ ngồi !
Bà Lương thông cảm với nỗi đắng cay của chồng nên đáp cho qua chuyện :
- Thì tại vì vua xuống chiếu bãi bỏ chữ Nho, cho nên người ta phải học chữ quốc ngữ ! Thời bây giờ, đơn từ văn tự đều bằng chữ quốc ngữ. Không học thì đàng nào mà mò !
Phải nói rằng, lúc đầu ông Lương chỉ vì chiều vợ mà cho hai đứa con mở lớp cắt may. Nhưng dần dà khi thấy hai con dạy chữ quốc ngữ được dân làng nể phục thì chính ông lại rất hãnh diện. Hôm đi dự tiệc cưới của đứa cháu họ, ông tình cờ nghe các bà bảo nhau ở bàn bên cạnh :
- Con nhà tông không giống lông cũng giống cánh ! Cái Hậu với cái Duyên nhà ông giáo Lương, chả biết học hành vào lúc nào mà bây giờ giỏi quá, dạy cho bao nhiêu người, xứng đáng nối nghiệp bố !
Lời nhận xét ấy làm ông rất hả dạ. Nhưng theo truyền thống của người Việt, ông không bao giờ khen các con, vì sợ chúng sẽ trở nên kêu ngạo !
Tân có dẫn Trần Khải về chơi tham quan một lần và cả hai cô cùng phấn khởi vì thành quả vượt cả sự dự kiến lúc ban đầu. Tuy vậy, Trần Khải vẫn căn dặn Hậu và Duyên phải cảnh giác, trong lớp tuyệt đối chưa cần đả động gì đến chuyện chống Pháp. Theo kinh nghiệm của Trần Khải thì cách tuyên truyền tuy xa xôi nhưng hữu hiệu, bao giờ cũng là nội dung chứa đựng trong những bài học tập mà thôi. Ây vậy mà lý trưởng Hải Ninh cũng thân hành tìm đến và lôu Hậu ra cật vấn. Hôm ấy, ông Lương đem theo Hoàn đi bắt mạch cho bệnh nhân ở làng bên cạnh. Bà Lương đi chợ huyện. ở nhà chỉ có hai chị em. Lý trưởng cầm gậy, gọi Hậu và Duyên ra, gay gắt hỏi :
- Chúng mày làm trò gì thế này ? Định làm loạn phải không ?
Hậu cứng rắn đáp :
- Ô hay, sao cụ lý lại nói thế ? Chúng cháu học may vá chứ có làm gì đâu ?
Lý trưởng tuổi ngoài bốn mươi, nhưng cả làng đều quen gọi là cụ. Ông nhìn vào lớp học, bắt gặp nhiều khuôn mặt quen trong làng. Ông hỏi :
- Học may vá sao lại có cả sách báo là thế nào ?
Hậu bình tỉnh đáp :
- Bẩm cụ lý. Chủ yếu là học may. Nhưng ai thích học chữ thì chúng cháu dạy luôn thể ạ !
Ông nhìn quanh khắp nhà và hỏi tiếp :
- Bố mẹ mày đâu ?
Duyên đáp :
- Bẩm, bố mẹ cháu đi vắng chiều mới về ạ !
Ông giơ cây gậy, dứ dứ vào mặt Hậu và dọa :
- Ai cho chúng mày mở lớp học mà không xin phép ? Tao nể ông giáo tao ngơ cho chị em chúng mày. Nhưng liệu hồn đấy ! Học may thì cứ học may, tao không cấm, miễn là đừng có léng phéng chuyện quốc sự. Hội kín bây giờ đang nổi lên khắp nơi ! Chớ có giở trò gì để tao phải ra tay ! Phép nước không vị tình thân ! Tao báo trước, mai kia có gì đừng trách tao !
Chị em Hậu cúi đầu vâng dạ cho qua chuyện. Ông lý khệnh khạng bước xuống sân và ra cổng. Cả lớp hồi hộp trông theo cho đến khi bóng ông khuất hẳn sau bụi tre. Ngay hôm sau, lý trưởng cho con gái đến ghi danh theo học. Hậu biết đó là âm mưu cài nội tuyến của ông, nhưng vẫn niềm nở mời cô gái vào. Hậu bảo Duyên :
- Có mặt nó càng tốt ! Mình sẽ được tiếng là ngay cả cụ lý cũng cho con đến học ! Từ từ rồi chị em mình sẽ vận động nó theo chúng mình !
Lý trưởng vừa ra khỏi cổng thì bà Lương ở chợ về. Bà buông cái thúng đựng vài thứ lặt vặt trên thềm, đi nhanh lại căn buồng đầu nhà, bây giờ đã biến thành lớp may vá của hai con. Hậu và Duyên đang theo dõi học viên tập viết thì bà Lương giơ tay vẫy Duyên ra hè. Hậu cũng chạy theo em, ra hẳn đầu nhà với mẹ. Bà Lương bảo Duyên :
- Lúc nãy ở ngoài chợ mẹ gặp bác Truyền gái. Bác ấy bảo riêng với mẹ là thằng Minh nó được thả rồi !
Duyên tròn mắt kêu lên một cách vui mừng :
- Anh Minh được thả rồi ! Bác Truyền chắc mừng lắm !
Bà Lương kể :
- Dạo ấy nó bị bắt vì tội rải truyền đơn. Nhưng may cho nó là có ông nhà báo nào đấy, người Pháp, đứng ra đỡ đầu, làm giấy bảo đảm cho nó. Vì thế nó chỉ phải tù có mấy tháng rồi được thả về. Chả là nó cũng viết báo, nên mới quen được ông tây này !
Duyên hỏi bâng quơ :
- Thế bây giờ anh ấy ở đâu hở mẹ ?
- Bác Truyền bảo với mẹ là tuy được thả, nhưng nó không về làng. Nó ở lại lụon dưới Hà Nội rồi nhắn bác Truyền xuống cho nó gặp. Bây giờ nó viết cả báo tiếng Tây. Giỏi thật !
Lời nhận xét của bà Lương làm Duyên nhớ lại có lần cô cũng đã nghe Tân khen ngợi Minh về nhiều điểm. Tân bảo :
- Minh nó gan dạ lắm ! Gan dạ nhưng không đến mức liều lĩnh. Gan dạ thì cũng đáng khen, chứ liều lĩnh thì chẳng những làm hại mình mà lắm khi liên lụy đến cả người khác !
Duyên tò mò :
- Thế Minh có hoạt động chung với anh em mình không ?
Tân cẩn trọng đáp :
- Hiện nay thì chưa. Nhưng anh vẫn có ý ấy. Chỉ chưa có dịp gặp nhau lâu để ngỏ ý. Tiếng là cùng học ở Hà Nội, nhưng khác trường, ít khi gặp nhau ! Nhất là gần đây, Minh bị đuổi học, anh cũng chả biết nó ở đâu mà tìm !
Nghe Tân nhắc đến Minh với lòng quí mến, tự dưng Duyên càng thấy cảm phục hơn và cô dự định, nếu có dịp Minh về làng và ghé thăm thầy Lương như thông lệ, thì chính Duyên sẽ mạnh dạn khơi chuyện và rủ Minh gia nhập Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội.
Chị em Hậu ngồi trong nhà mát, nhả nắng rất mau, chỉ vài tháng da dẻ trắng hông, ai cũng tấm tắc khen. Nhưng lớp học chỉ kéo dài được hơn nữa năm thì giải tán. Lúc nầy, tổ chức VNTNCMĐCH đã phát triển mạnh ở nhiều nơi, cơ sở hạ tầng đã đông và đoàn viên đã cũng khá nhiều. Những người như Hậu và Duyên hoàn toàn chỉ vì lòng yêu nước mà dấn thân chứ không biết gì về con đường vô sản mà tổ chức này vẫn cố tình giấu mặt.
VNTNCMĐCH được Nguyễn ái Quốc thành lập tại Quảng châu năm 1925 do chỉ thị của đệ tam quốc tế, nhắm vào thành phần các kiều dân lưu lạc tại đây. Họ sẽ được Liên Bang Xô Viết huấn luyện về phá hoại, rồi gửi về nước để gây khó khăn cho chính phủ Pháp. Như vậy, tự căn bản, VNTNCMĐCH đã mang tính quốc tế chứ không phải một tổ chức thuần túy của dân Việt. Tuy nhiên, vì khéo che đậy và giỏi khai thác lòng phẩn uất của quần chúng với thực dân và quan lại, tổ chức này đã thu hút khá đông đảng viên nhiệt tình, chẳng hạn như Tân và hai chị em Duyên, Hậu.
Chỉ có điều oái oăm và mỉa mai là, trong khi Tân cuồng nhiệt hô hào đánh Tây, kêu gọi hai chị em đứng vào hàng ngũ VNTNCMĐCH để chống Pháp, thì chính anh lại không biết lãnh tụ của anh là Nguyễn ái Quốc đã bán đứng cho Pháp cái người mà Tân hằng ngưỡng phục vì kiên trì chống Pháp không mệt mõi, đó là cụ Phan Bội Châu năm ngoái ở Thượng Hải. Cụ Phan tin Nguyễn ái Quốc cũng là người yêu nước, mang cùng lý tưởng chống ngoại xâm, nên đã đến gặp Nguyễn ái Quốc ở một địa điểm thuộc tô giới của Pháp. Nguyễn ái Quốc báo trước cho mật thám Pháp. Cụ Phan sa lưới, Nguyễn ái Quốc vừa loại một đối thủ, vừa được Pháp cho một số tiền khá lớn. (Đụ má thằng cáo già Hồ chí Minh “Tám Hà đánh máy tới đây thấy HCM tư cách không đáng một con chó ghẻ nên bực mình chửi đổng …..Sorry !!”). Mà chẳng phải riêng cụ Phan, biết bao nhiêu chiến sĩ quốc gia, đặc biệt là đảng viên Quang Phục Hội, đều bị Nguyễn ái Quốc và Lâm đức Thụ bán cho mật thám Pháp, trừ những ai chấp nhận bỏ đảng của mình để gia nhập vào đảng của Nguyễn ái Quốc. Hành vi gian xảo của lãnh tụ VNTNCMĐCH, những đoàn viên như Tân, như Hậu không thể nào biết được. Thành ra cái nhiệt tình tuổi trẻ đã bị lợi dụng và lèo lái theo con đường bất chính ngay từ thuở ban đầu !
Lịch sử là một sân khấu bao la, trên đó hàng hàng lớp lớp diễn viên nối tiếp xuất hiện. Có những người thênh thang bước lên sân khấu chính trị một cách dễ dàng, để đón nhận mọi thứ hào quang dành cho một lãnh tụ may mắn.
Có những người cả một đời gian khổ đấu tranh vẫn không tới đích, đành âm thầm ôm mối hận gục ngã giữa đường. Loại người này thì thời nào cũng đông vô kể, chính phái cũng như tà phái. Lại có những người nhờ hoàn cảnh đưa đẩy mà trở thành khuôn mặt vĩ đại, được phe nhóm của mình ca ngợi cả về đạo đức cũng như tài năng. Nguyễn ái Quốc là một trong những người ấy. . Nhìn vào thời niên thíêu của ông thì có thể nói ông là kẻ cơ hội chủ nghĩa, thời thế tạo anh hùng, hoặc lạc đường … vào lịch sử !!
Nguyễn ái Quốc là con thứ ba của cụ phó bảng Nguyễn sinh Huy, nguyên quán Nghệ an, làm tri huyện ở Bình Định. Thuở nhỏ Nguyễn ái Quốc có tên là Nguyễn sinh Côn hoặc Nguyễn tất Thành, đậu bằng tiểu học ở Thừa Thiên và vào học ở trường Quốc học được hai năm. Năm 1910, lúc Thành 18 tuổi thì ông huyện Huy bị cách chức vì say rượu đánh chết người, phải bỏ vào miền Nam. Thành theo cha vào SaiGon rồi xin làm bồi bếp dưới tàu thủy của Pháp. Tháng 9 năm 1911, tàu tới cảng Marseile, Thành làm đơn xin vào Ecole Coloniale tức trường Thuộc Địa của Pháp để mong tiến thân bằng đường hoạn lộ khi trở về cố hương. Thành cẩn thận lấy thêm cái tên tây là Paul Thành để dễ được trường Thuộc Địa chiếu cố. Theo thủ tục thời bấy giờ, muốn được vào trường Thuộc Địa để làm nhân viên phục vụ chính phủ Pháp sau này, thì đơn xin phải được chính phủ Đông Dương duyệt xét trước rồi mới gửi về mẫu quốc. Nguyễn tất Thành không đi qua con đường ấy nên bị bác đơn. Paul Thành tiếp tục nghề thủy thủ, ngày ngày phụ bếp trên tàu, lênh đênh nay đây mai đó
Thêm gần mười năm lêu bêu, Paul Thành có dịp gặp gở nhiều nhân vật tên tuổi trong lúc tình hình thế giới thay đổi không ngừng. Một trong những biến cố có ảnh hưởng lớn đến tâm trí Thành là việc Quốc Tế Cộng Sản thành hình ở Nga năm 1917 với chiêu bài “cách mạng vô sản”. Cũng khoảng thời gian ấy, ở Việt Nam diễn ra nhiều biến động như vua Duy Tân rời kinh đô năm 1916, Phan Xích Long nổi dậy ở Sài gòn năm 1916, cuộc khởi nghĩa của Trịnh Văn Cấn, Lương Ngọc Quyến, Trần Trung Lập, bị Pháp dẹp tan năm 1917. Rồi hàng chục ngàn thanh niên Việt Nam được Pháp mộ sang Âu châu để đánh Đức trong thế chiến thứ nhất, làm những người đang sống ở Pháp cũng phải suy nghĩ nhiều về thân phận thuộc địa !
Giữa lúc ấy, những sinh viên du học hoặc đã thành tài tại Paris nhưng vẫn nặng lòng đối với đất nước, như Phan Văn Trường, Nguyễn Thế Truyền, Nguyễn An Ninh, đều đứng vào hội Yêu Nước Đông Dương và ngã dần theo khuynh hướng xã hội. Nguyễn tất Thành tuổi đã trưởng thành, có cơ may gặp gỡ những khuôn mặt đấu tranh với kiến thức rộng rãi và nhiệt tình có thừa như luật sư Phan Văn Trường, để dựa vào nhóm trí thức ấy, đưa tên tuổi mình ra ánh sáng.
Vốn liếng ngoại ngữ của những người như Phan Văn Trường, Nguyễn Thế Truyền, cũng giúp Nguyễn tất Thành có được những bản thảo lưu loát và hùng hồn để trình làng với chính giới Pháp lúc bấy giờ. Cái tên Nguyễn ái Quốc khai sinh từ đấy, trở thành một thanh niên hội đủ những tiêu chuẩn lý tưởng của tầng lớp cách mạng vô sản. Xuất thân lao động, làm bồi trên tàu cả chục năm, lại có chữ nghĩa và lý luận vững vàng, xứng đáng để được quốc tế công sản xử dụng trong việc gieo hạt giống cách mạng sau này tại Việt Nam. Thôi thì đành vậy ! Xin vào trường thuộc địa để làm công bộc cho Tây mà Tây không nhận thì bây giờ đành làm người hùng chống Tây cũng được !
Sau khi Nguyễn ái Quốc gia nhập Công Đoàn Liên Thuộc Địa do Đảng Cộng Sản Pháp lãnh đạo, tháng 6 năm 1923, ông được đưa sang huấn luyện về kỷ thuật làm cách mạng tại Mas-cơ-va. Năm sau, Nguyễn ái Quốc với cái tên mới là Lý Thụy, đi theo phái đoàn Mikhail Borodin qua Quảng châu, đóng vai thư ký kiêm thông dịch viên của đặc sứ Nga bên cạnh chính phủ Tôn Dật Tiên. Rồi từ đó, Nguyễn ái Quốc ở lại và thành lập Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội, tiến đến Đông Dương Cộn Sản Đảng sau này.
Cái khôn của Nguyễn ái Quốc là trò chơi hư hư thực thực, thiên biến vạn hóa, đổi thay tên tuổi và lý lịch như chong chóng, khiến chẳng ai biết ông là ai. Lúc thì ông tự phao tin ông đã chết. Lúc lại tái xuất giang hồ, đến nỗi chính các cơ quan an ninh và tình báo thực dân còn bị lừa. Với sự hỗ trợ đắc lực của các đàn em thân tín, ông đã tự tạo cho ông một huyền thoại để lôi kéo biết bao người đi theo con đường của ông. Thậm chí tôn vinh ông như một thần tượng ! Những thanh niên đầy nhiệt huyết như Tân và hai cô em gái làng Hải Ninh, có thể coi như đại diện cho cả một thế hệ tuổi trẻ đang bị lôi cuốn vào con đường cộng sản chỉ vì Nguyễn ái Quốc khéo khai thác khát vọng giành độc lập cho xứ sở.
Lớp học của hai chị em, lúc đầu ai cũng đoán, giỏi lắm là thu hút được trên dưới mười cô gái làng, không ngờ bốn tháng sau đã có đến hơn ba mươi người. Bàn ghế không đủ, các cô gặp đâu ngồi đấy. Trên giường, dưới đất, bật thềm, thành cửa sổ, chỗ nào sử dụng được là lấn chiếm hết. Hậu dặn đi dặn lại với mọi người là đối với bên ngoài, cái danh xưng chính thức vẫn là “tổ dạy nghề”. Việc học chữ không nên nhắc đến, mặc dù cả làng đều biết. Thời buổi này, nhà nước bảo hộ vô cùng đa nghi, nhìn đâu cũng thấy kẻ thù sắp làm loạn ! Cho nên việc tập trung đông đảo như thế này khó lòng mà thoát khỏi sự chú ý của mật thám.
Những cuốn sách có nội dung yêu nước, những bài báo gợi ý đấu tranh, lúc đầu Hậu và Duyên còn cho học viên truyền tay nhau xem. Về sau, hai cô cẩn thận giấu hết, chỉ trích dẫn vài đoạn sâu sắc nhất để đọc cho cả lớp viết chính tả. Từ khi Nhung, con gái lý trưởng Hải Ninh đến ghi danh vừa học may vừa học chữ, thì tài liệu học tập cũng như đề tài thảo luận lại càng bị giới hạn tới mức tối đa, bởi Hậu không thể biết được Nhung đến học thật hay làm tai mắt cho bố !
Một hôm, Tân từ Hà nội về, bảo hai em đóng cửa lớp học sau khi đã móc nối được một số cảm tình viên nòng cốt trong làng để có thể sử dụng khi cần đến. Hậu phân vân nói :
- Lớp học đang đông, tại sao lại giải tán hở anh ?
Tân cắt nghĩa :
- Anh Trần Khải có bàn với anh. Anh ấy cũng tiếc lắm, nhưng thấy là không nên duy trì. Thế nào các cô cũng bị bắt. Kinh nghiệm ở những chỗ khác, hễ thấy tập trung đông thanh niên là thể nào cũng bị theo dõi và cuối cùng bị bắt hết. Thành ra nên tránh trước đi thì tốt hơn !
Hậu vẫn không hài lòng :
- Lúc nào chúng em cũng cảnh giác. Lại có cả cái Nhung, con cụ lý theo học. Lúc đầu chúng em còn sợ nó làm tai mắt cho bố nó. Nhưng sau này, nó thay đồi hẳn, đứng về phía chúng em. Thế thì tại sao phải đóng cửa ? Cụ lý đâu có lý do gì mà bắt chúng em được !
Tân kiên nhẩn phân bua :
- Chính vì có con gái lão lý trưởng mà anh mới đề nghị cô đóng cửa. Người xưa có câu là “sơ bất gián thân”. Cái Nhung nó có thân với các cô đến đâu thì cũng chẳng bằng tình cha con. Ngộ nhỡ bố nó xui nó giấu một nắm truyền đơn trong lớp, rồi cho người đến bắt hai cô thì làm thế nào ! Thôi thì đóng cửa, quay về nghề làm ruộng cho người ta khỏi chú ý đã. Rồi từ từ mình lại tính !
Hai chị em đành miễng cưỡng gật đầu, mặc dầu trong lòng tiếc hùi hụi.
Lớp cắt may giải tán được ít lâu thì Tân đưa người của tổng bộ về làm lễ kết nạp Hậu và Duyên. Buổi lễ đơn giản ở đầu nhà. Hai chị em lần lượt giơ tay đọc lời thề và từ đó chính thức trở thành người của đoàn thể. Hai tiếng Cộng sản được nhắc đi nhắc lại nhiều lần với cái lý tưởng cao đẹp là đánh Tây và san bằng bất công xã hội. Tuy nhiên, hai tiếng ấy đối với chính quyền cũng như quần chúng thời bấy giờ, vẫn còn là cái gì kỳ bí, ghê rợn mà Hậu và Duyên không được quyền nhắc đến công khai. Giờ này họ chỉ là đoàn viên của Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội mà thôi. Với Hậu và Duyên lúc này, cứ đuổi được Tây là mãn nguyện rồi. Hậu được chỉ thị làm bí thư chi bộ Hải Ninh, chi bộ chỉ có hai người là Hậu và Duyên. Hậu hứa với tổng bộ là sẽ phát triển đảng viên trong số những học viên mà Hậu tin rằng đã đứng hẳn về phía Hậu.
Một buổi chiều, lý trưởng khệnh khạng chống gậy đến nhà Hậu. Lúc ấy, hai chị em đang gánh nước dưới ao lên, tưới những luống rau mới trồng. Nhìn thấy lý trưởng, lại có cả trương tuần đi theo, Hậu và Duyên cùng tái mặt vì đoán chắc có đứa nào đã tố giác hai chị em chính thức tuyên thệ vào hội kín. Điều này vô lý quá bởi chỉ có bốn người biết là Tân, Hậu, Duyên và đồng chí đại diện Tổng bộ. Hậu nói nhỏ với em :
- Dù lão hạch hỏi đến đâu cũng dứt khóat không nhận !
Duyên khẻ gật đầu. Lý trưởng đi thẳng lại vườn rau. Hai chị em vội buông thùng nước, làm ra vẽ bình thản, cất tiếng lớn :
- Chào cụ lý ạ ! Cụ đến tìm bố mẹ cháu có viện gì không ạ ?
Lý trưởng hách dịch đáp :
- Tao không tìm bố mẹ chúng mày ! Tao tìm chúng mày chứ gặp ông bà giáo làm gì ? Tao hỏi chúng mày : Lớp may vá đang đông học trò sao lại nghỉ ? Chúng mày định giở trò gì nữa đây ?
Hậu thở phào nhẹ nhõm. Câu hỏi của lý trưởng chứng tỏ ông chưa biết gì về việc hai chị em gia nhập hội. Hậu thoải mái đáp :
- Bẩm cụ lý, chúng cháu có giở trò gì đâu ? Chẳng qua vì bố cháu thấy người ra vào ồn quá, nên bảo cháu giải tán ! Với lại mẹ cháu tiếc mấy sào ruộng bỏ hoang, chả có người làm, nên bắt chúng cháu nghỉ !
Lý trưởng gật gù :
- Nghĩa là chúng mày quay về làm ruộng ?
Duyên chen vào :
- Vâng. Chúng cháu không làm ruộng thì biết làm gì mà sống ?
Lý trưởng hài lòng nói :
- Được ! Nhưng nghe tao bảo đây này : Bận sau, hễ muốn mở lớp học, bất cứ là lớp học gì, cũng phải xin phép tao trước. Tao thuận thì mới được làm. Phép nước bây giờ nghiêm ngặt lắm, không phải chuyện đùa ! Bất tuân là tao gông cổ hết. Nghe chửa ?
Hai chị em chưa kịp đáp thì trên hè có tiếng nói của ông Lương :
- Ông lý sang bao giờ thế ? Mời ông lên nhà uống cốc nước đã !
Lý trưởng quay lại đáp :
- Ông giáo ! Tôi vừa sang, nhưng vội lắm phải đi ngay. Tôi chỉ hỏi hai cháu mấy câu !
Rồi ông vừa bước lại thềm vừa than :
- Ngày nào cũng công văn trên tỉnh trên huyện gửi xuống, nhắc nhở về hội kín. Thời buổi bây giờ giặc giã trà trộn khắp nơi, ông giáo nên bảo ban các cháu, đừng để kẻ lạ dụ dỗ, có ngày khổ vào thân ! … Thôi, tôi về đây !
Dứt lời, lý trưởng ngoắc tay gọi trương tuần rồi cùng bước ra cổng !
Hai chị em nhìn theo cái dáng oai vệ của lý trưởng khuất dần ngòai ngõ. Hậu thở phào nhẹ nhõm, nhìn Duyên cười rồi tiếp tục tưới nốt mấy luống rau còn lại.
Hai tháng sau, tổng bộ yêu cầu mở một quán nước ở đầu làng để làm chỗ liên lạc. Hậu xin phép mẹ, nhưng bà Lương nhất định không cho, vì với bà, con gái đang tuổi lớn, ngồi bán quán chỉ để người ta chọc ghẹo chứ chả có lợi ích gì. Bà bảo :
- Già như tao, bất đắc dĩ chẳng biết làm gì thì mới mở quán nước ! Chúng mày mười chín hai mươi tuổi đầu, thiếu gì việc mà phải ngồi phơi mặt bên lề đường ? Giỏi lắm ngày bán vài bát nước, chả bõ !
Hai cô đành vâng lời mẹ, bỏ ý định mở quán nước. Cuộc sống lại bình thường như cũ. Tân trở về Hà nội. Hậu và Duyên quay lại với đồng ruộng nhưng lúc nào cũng tìm dịp vận động quần chúng, đặc biệt là trong giới phụ nữ nông thôn.
Dòng đời cứ lặng lẽ trôi. Mọi chuyện vẫn diễn ra êm ả trong làng Hải Ninh thì bỗng một hôm ông giáo Lương được thư của nhà trường gửi về, cho biết Tân đã bỏ học cả tháng trời. Tin ấy như một gáo nước lạnh hắt vào mặt ông bà Lương. Chỉ có Hậu và Duyên đóan chắc Tân đã được doàn thể giao công tác đi xa. Còn ông bà Lương thì thấy cả một lớp mây đen trùm xuống gia đình. Ông Lương thay đổi hẳn tính nết, suốt ngày bẳn gắt bực bội. Tân đang là niềm hãnh diện của cả nhà, bỗng dưng biến mất khỏi trường học. Bà Lương khóc hết nước mắt, bỏ ăn bỏ ngủ cả mấy ngày, rồi cùng Duyên xuống tận Hà nội dò la tin tức. Dĩ nhiên chẳng ai biết Tân đi đâu. Hỏi thăm cả sở Cẩm cùng các nhà giam, đều không thấy tên Tân. Trần Khải ở trường, biết mẹ con Duyên lên tìm Tân. Nhưng anh cũng lánh mặt, không muốn bà hỏi lôi thôi. Ngày ngày ở nên mẹ, Duyên đau đớn xé gan vì tiếng khóc thảm sầu và những lời than trách của mẹ. Cô chỉ biết lựa lời an ủi chứ không thể nào cho mẹ biết tin tức về Tân. Hai mẹ con thất thểu trở về làng. Bà Lương đi lễ chùa khấn vái, nhờ bao nhiêu thầy bói dò tìm xem Tân còn sống hay đã chết, nhưng đều vô ích. Cả nhà lúc nào cũng bao phủ cả một màu tang ngất trời.
Đã thế, lý trưởng lại khệnh khạng vát batoong đến tận nhà hạch hỏi vì nhà trường tình nhi Tân theo hội kín, báo cho sở Cẩm và sở Cẩm thông tri về địa phương, bắt lý trưởng phải điều tra.
Hôm ấy, cơm chiều vừa dọn ra hè thì lý trưởng nghênh ngang bước vào cổng và lên tiếng ngay từ dưới sân :
- Ông giáo có nhà không ?
Năm cái đầu cùng giật mình trông ra. Ông Lương, bà Lương cùng buông đũa đứng dậy. Hậu thì bưng ngay mâm thức ăn xuống bếp, Duyên bưng nồi cơm chạy theo. Dẹp bữa ăn là vì cả nhà biết sẽ phải tiếp khách lâu và hơn thế nữa, vì bửa ăn quá thanh đạm, chỉ có dĩa rau lang luộc chấm tương, thêm quả cà nén thái mỏng để ăn chung với nước rau luộc. Chẳng phải riêng gia đình ông Lương, mà hầu hết mọi người đều không ai muốn cho ai thấy mình ăn uống quá đơn giản !
Ông Lương bước xuống thềm đón khách :
- Ông lý vào chơi sơi nước ! Có việc gì mà ông lý phải lặn lội đến vào giờ này ?
Đối với ông Lương, lý trưởng có phần nể nang, chứ gặp người khác mở mồm ra là ông quát mắng ngay, dù thật sự nhiều khi chẳng cần phải lớn tiếng. Dường như có một thói quen của chế độ phong kiến là hễ đã đóng vai quan quyền thì bắt buộc phải hống hách ! Cho nên dân làng ít khi được nghe ông lý nói chuyện bằng giọng bình thường.
Lý trưởng theo ông Lương vào nhà, dựng cây gậy sát vách, tự động kéo ghế ngồi và nói :
- Cậu Tân đang học, bỏ đi đâu, ông giáo biết không ?
Ông Lương biết mình không thể giấu được chuyện Tân bỏ học, nên đành khai thật :
- Tôi với bà nhà cũng đang nẫu ruột vì nó cả tháng nay ! Nào có biết nó đi đâu ! Nhà tôi lên tận Hà nội tìm thì nghe bảo là nó đi hát cô đầu rồi mê mẩn, bỏ học luôn !
Lý trưởng nhìn ông Lương ngờ vực rồi hỏi tiếp :
- Thế từ hôm bỏ học đến bây giờ, cậu ấy có về lần nào không ?
Ông Lương lắc đầu chán nản :
- Có thấy tâm hơi gì đâu, ông lý ?
Lý trưởng kết luận :
- Ông giao với tôi là chỗ quen biết, cho nên tôi chả muốn nói nhiều. Nhưng phép nước thì tôi phải làm ! Ông giáo nên bảo cậu ấy, tuổi trẻ nhiều khi nông nổi. Ăn học thành tài mà ra giúp nhà giúp nước, chứ nghe theo người ta dụ dỗ mà đi làm giặc thì rồi có lúc hối không kịp
Dứt lời, ông lý đứng ngay dậy, không để ông Lương kịp phân trần :
- Thôi, tôi về đây ! Ông giáo nhớ những lời tôi dặn. Đừng để về sau khó nhìn mặt nhau !
Nữa năm sau, bà Lương hoàn toàn tuyệt vọng, ông Lương như người á khẩu, ít mở miệng nói năng, suốt ngày chỉ đăm chiêu ngồi trong nhà nhìn mong lung ra sân, mặt mũi phờ phạc, ruồi đậu mép cũng không thèm đuổi. Cũng giống như đa số các bậc cha mẹ trên cả nước, ông Lương luôn luôn quí con trai hơn con gái, bởi con trai nối dòng, con gái sẽ về nhà khác. Huống chi ông chỉ có hai người con trai mà Tân thì thông minh tuấn tú, vượt hẳn thằng út Hoàn suốt ngày nghịch ngợm. ở Hải Ninh, con trai cùng cở với tuổi Hoàn, lắm đứa đã có vợ. Riêng Hoàn thì vẫn chỉ say mê thả diều, trèo cây bắt tổ chim hay xuống ao câu cá. Ông Lương thấy rõ chỉ có Tân là nối được nghiệp nhà, làm rạng rỡ dòng họ Vũ của ông ở Hải Ninh. ấy thế mà tự dưng niềm hy vọng ấy lại biến mất. Ông như tê liệt cả nửa người vì không biết ăn biết nói thế nào với xóm làng ! Có lúc buồn quá, ông đã phải thốt ra với vợ :
- Thà nó chết quách đi, tôi với bà còn biết là nó chết ! Đằng này nó đi như thế thì cũng như đã chết, mà mình lại không biết nó chết ở đâu !
Nghe những lời cay đắng ấy, bà Lương chỉ biết cúi đầu gạt lệ.
Một buổi chiều nhá nhem tối, cả nhà vừa ăm cơm xong. Hậu và Duyên đã dọn mâm xuống bếp. Ông bà Lương còn ngồi lại trên hè uống nước xỉa răng. Thằng Hoàn vào buồng lấy guốc xuống ao rửa chân trước khi lên giường. Trăng thượng tuần đã xuất hiện thấp thoáng sau ngọn tre, nhưng vì trời còn mờ sáng nên cái lưỡi liềm màu vàng ấy chưa rõ nét. Duyên từ dưới bếp cầm cây đèn dầu lên đặt trước mặt bố mẹ rồi vào nhà bưng cái điếu bát ra cho ông Lương theo thói quen mỗi khi ăn tối xong. Vừa đặt điếu xuống chiếu, cô giật mình ngẩng lên, mở to đôi mắt nhìn ra cổng vì có bóng người vừa bước vào. Lý trưởng lại đến hoạnh họe bố mẹ cô chăng ? Chắc không phải, vì lý trưởng có thói quen hễ vào nhà ai là lớn tiếng ngay từ ngoài cổng ! Cô từ từ đứng dậy, há mồm chờ đợi. Cả ông Lương và bà Lương cũng vừa trông ra. Bóng người đàn ông thất thểu bước một cách xiêu vẹo. Duyên đăm đăm theo dõi rồi ấp úng kêu lên :
- Mẹ ơi ! Bố ơi ! … Ai như anh Tân con ! … Đúng rồi, mẹ ơi ! Anh Tân con về !
Cùng với câu nói ấy, Duyên chạy lao ra và hét lên :
- Anh Tân, mẹ ơi ! Chị Hậu ơi ! Anh Tân về !
Thằng Hoàn từ dưới ao nghe tiếng Duyên, quăng cả guốc chạy vọt lên la lớn :
- Anh Tân còn sống ! Bố ơi ! Anh Tân còn sống ! Mẹ ơi ! Anh Tân chưa chết !
Bà Lương lật đật đứng dậy chạy ra, làm đổ cả bát nước trà, loang trên mặt chiếu. Bà ôm lấy Tân, nước mắt lập tức trào ra. Bà nghẹn ngào kể :
- Con về đấy ư ? Con đi đâu mà không nói năng một lời, để cả nhà mỏi mắt tìm con ? Bố con vất vả trăm chiều, con mới được như ngày nay ! Sao nỡ làm bố mẹ chết đi sống lại khổ sở mấy tháng giời hở con ?
Giọng bà bi thảm, tắc nghẹn trong cổ không nói thêm được nữa. Bà dứt lời thì Hậu cũng ra tới, nhìn anh khẻ gật đầu. Mặt Hậu bình thản hơn mọi người, bởi trước sau Hậu vẫn tin là Tân thoát ly theo chỉ thị của tổ chức chứ có chết chóc gì đâu !
Sau cái phút xúc động ban đầu, mọi người mới nhận ra sự đổi thay lớn lao ở Tân. Trước hết, anh mặc bộ Âu phục nhàu nát bằng vải nội hóa. Điều này chưa hề thấy ở Tân. Mọi lần từ Hà nội về, Tân luôn luôn mặc áo dài, quần trắng và đội nón trắng. Ơ nhà thì mặc quần áo ta, cũng màu trắng, giống kiểu pyjama nhưng đơn giản hơn. Đây là lần đầu tiên anh mặc áo sơ-mi, quần tây, và vì vậy lúc nãy Duyên cứ ngờ ngợ mãi, không nhận ra được khi anh bước vào cổng.
Nhưng Duyên không nhận ra được là đúng, bởi Tân gầy rộc đi, má hóp lại, râu mọc lởm chởm, nước da tái mét, hai quầng mắt trũng sâu xuống làm anh già hẳn như người ốm đói lâu ngày. Hậu và Duyên, hai người hai bên dìu anh lên lề, đặt ngồi xuống chiếu. Hai cô tự hỏi, không hiểu Tân làm cách nào mò về được đến nhà, vì toàn thân anh đang run lẩy bẩy. Bà Lương đau xót hỏi :
- Con ốm phải không ? Để mẹ bảo các em nấu cháo cho con nhé ?
Tân run run đáp :
- Con không đói. Mẹ cho con xin cái chăn. Giời rét quá !
Dứt lời, Tân tựa mình vào góc cột, hai hàm răng đánh vào nhau lách cách. Bây giờ cả nhà mới biết là Tân đang bị sốt rét nặng bởi ngoài trời còn hâm hấp nóng mà chỉ riêng anh thấy lạnh. Bà Lương sợ hãi quay đầu nhìn vào nhà gọi chồng :
- Ông ơi ! Ông làm gì trong ấy ? Con nó bị sốt rét ! Ông ra bắt mạch, cắt thuốc cho con. Nhanh lên ông ơi !
Ông Lương ngồi trong phòng khách, không thèm lên tiếng. Ông đã bỏ vào nhà ngay từ lúc vừa nhìn thấy Tân. Ông giận ứ lên cổ, định ngồi thở một chút rồi trói Tân vào cột nhà, lấy roi tự tay ông đánh cho hả giận ! Nhà này phải có gia phong, không phải theo Tây học rồi muốn làm gì thì làm, muốn đi đâu thì đi !
Ngoài hè, bà Lương và hai cô con gái dìu Tân vào buồng, căn buồng vẫn bỏ trống từ ngày Tân đi. Bà Lương cho Tân nằm xuống, đắp chăn lại. Rồi bà chạy ra gian giữa năn nỉ chồng
- Tôi van ông ! Ông giận con thì ông cũng chờ con nó khỏi bệnh đã, rồi ông muốn đánh mắng thế nào tôi cũng chịu ! Nó đang lên cơn sốt rét ! Ông nỡ ngồi mà nhìn hay sao ?
Hậu và Duyên cũng đứng thập thò ở cửa buồng, nhìn ông Lương chờ đợi. Ông vẫn ngồi yên, bàn tay đặt trên bàn run run theo nhịp thở dồn dập. Bà Lương nắm tay ông giật mạnh :
- Đi ! Ông lấy thuốc cho con nó uống !
Ông quát lên :
- Cho nó chết đi ! Tôi không muốn nhìn thấy mặt nó nữa !
Bà Lương biết chồng nói thế cho hả giận thôi chứ bố nào không thương con. Bà tha thiết nhắc lại :
- Con nó trót dại thì ông dạy dỗ nó ! Nhưng nó lên cơn sốt rét. Ông là thầy thuốc, chữa cho bao nhiêu người, chả nhẽ nhìn con ốm mà ông dửng dưng ! Ông thương tôi, tôi xin ông một lần này thôi !
Ông Lương thở mạnh, nuốt giận bảo :
- Luộc ngay cho nó hai quả trứng gà đã ! Sốt rét ngã nước thì phải ăn trứng gà luộc, đồng thời bắc nồi cháo hoa để ăn dần.
Suốt đêm hôm ấy, bà Lương chạy ra chạy vào, đặt bàn tay lên trán Tân để xem nhiệt độ, mặc dù việc đặt tay như thế chẳng giúp ích gì cho người bệnh. Bà bảo Hậu pha nước nóng cho Tân tắm rồi thay bộ quần áo khác vì bộ đồ của Tân đã bốc mùi chua loét sau bao nhiêu ngày lăn lóc bụi đường. Bà Lương đi ngủ rồi thì đến lượt Hậu và Duyên vào ngồi bên anh. Chờ anh tương đối tỉnh táo sau bát cháo nóng, Hậu hỏi :
- Anh ốm thế này, làm thế nào mà về được đến nhà ?
Tân thấy trong người đã khá hơn rất nhiều, nở nụ cười mệt mỏi nói :
- Có người đưa anh về. Đến cổng làng thì họ để anh vào làng một mình vì sợ trương tuần bắt gặp, hỏi han lôi thôi !
Rồi Tân ngồi lên, sốt sắng hỏi hai em về hoạt động của chi bộ Hải Ninh. Rõ ràng Tân không quan tâm đến tình trạng sức khỏe của mình mà chỉ lo lắng cho bước đi của VNTNCMĐCH. Hậu thắc mắc về thời gian vắng mặt vừa qua, anh có vẻ ngần ngừ không muốn tiết lộ. Duyên giục hai ba lần Tân mới đáp :
- Tổng bộ định đưa anh sang Quảng Châu, nhưng mới đến biên giới thì được tin Tưởng giới Thạch đã bắt giữ một số người của mình ở bên ấy. Anh được lệnh nằm lại chờ. Một tháng sau thì lên cơn sốt rét rất nặng, uống thuốc gì cũng chả khỏi. Đến khi thấy anh không thể nào đi được nữa, tổng bộ mới bảo anh về chữa bệnh. Khi nào khỏi thì liên lạc lại để nhận công tác mới.
Những điều này, trên nguyên tắc Tân không được tiết lộ dù là với các đồng chí. Nhưng vì tình cảm ruột thịt anh mới nói ra cho hai em biết tình hình phía bên kia biên giới. Tuy vậy, anh vẫn giấu cái tin Nguyễn ái Quốc bị trục xuất khỏi Quảng Châu và Hồ tùng Mậu cùng hàng loạt đồng chí bị công an Tưởng giới Thạch giam giữ. Trung Hoa vốn là địa bàn hoạt động của các nhà cách mạng Việt Nam, nhưng tình hình chính trị và ngoại giao thay đổi bất thường. Chính phủ Dân quốc đôi khi cần lấy lòng Pháp, đã bán đứng ngay tổ chức đấu tranh Việt Nam trên đất họ.
Giọng kể của Tân bị đứt quãng nhiều lần như người đuối sức sau cuộc chạy đua đường trường. Những cơn sốt cứ ập đến mỗi ngày mấy lần, làm toàn thân anh cứ run lên bần bật. Cả nhà nhìn Tân rớt nước mắt, nhưng anh vẫn cười. Ông Lương nguôi giận, hốt thuốc cho con. Tiếc rằng thuốc ông chả công hiệu, Hậu đi tìm mua kí-ninh cho anh, cũng chẳng chửa dứt được cơn bệnh sốt rét. Nước Sơn-la, ma Vạn-bú ! Nữa năm chui rút trên rừng, thuốc men đã không, mà dinh dưỡng cũng thiếu, Tân như người kiệt sức, không chống chọi n?i với tử thần. H?u và Duyên, ngoài tình anh em còn có tình đồng chí, mỗi ngày đi làm về đều vào ngồi bên giường nhìn anh đau xót. Tân mà mất đi thì Hậu và Duyên sẽ như những người đi trên mặt đường bằng phẳng, bổng bị hụt chân thụt xuống hố sâu, bởi đường hoạt động cách mạng của hai cô còn quá non, rất cần có Tân hướng dẫn. Lắm khi sau cơn sốt rét, Tân trở lại tỉnh táo như chẳng có bệnh gì cả, nếu khuôn mặt và toàn thân anh không quá sa sút. Một hôm Tân bùi ngùi bảo hai em :
- Trong các truyện Tàu bố thường kể cho anh em mình nghe, thì bố thích nhất là truyện Tam quốc chí, anh cũng thích nhất là Tam Quốc. Chu Du là đại tướng của Tôn Quyền, trước khi chết có để lại lá thư, trong đó Chu Du chỉ giận mình là chưa làm được việc gì đã vội nằm xuống. Thật ra thì Chu Du đâu có chết trẻ ! Lúc Chu Du chết đã 36 tuổi rồi. Anh mới là người đáng giận cho số phận của mình, năm nay anh mới hai mươi hai. Anh chưa giết được thằng Tây nào mà đã biết mình sắp chết …
Tân vẫn nở nụ cười héo hắt dù lệ trào trong khóe mắt. Hậu nắm chặt bàn tay anh, mím môi để khỏi òa lên khóc lớn. Duyên cũng gục vào vai chị rồi ngẫng lên trấn an Tân :
- Anh đừng nói dại ! Anh cố uống thuốc, nghỉ ngơi, thế nào cũng khỏi !
Hậu cũng tiếp lời em :
- Anh đừng làm chúng em sợ ! Anh phải sống đến ngày đuổi được giặc Pháp !
Tân tội nghiệp hai em, không nói nữa. Hậu lấy cho anh cốc nước, loại nước đặc chế của ông Lương nấu bằng cái siêu sắc thuốc bắc mà ông bảo là thuốc bổ chống suy nhược. Ông Lương bảo uống thì Tân cứ uống chứ thật ra anh chẳng thấy chút công hiệu nào.
Hai hôm sau, Hậu và Duyên đang cuốc đất ngoài bãi ngô thì thằng Hoàn chạy ra gọi. Chị em tất tả bỏ về. Vừa tới cổng đã nghe tiếng khóc của bà Lương từ trong buồng vọng ra. Hai chị em hốt hoảng đưa mắt nhìn nhau và cùng chạy lao vào. Quả nhiên, bà Lương nhìn ra, nghẹn ngào nói trong tiếng nấc :
- Hậu ơi ! Duyên ơi ! Anh Tân con chết rồi ! Khổ thân tôi chưa !
Hậu quăng cái nón ở cửa. Duyên buông cái thúng trên thềm, bàn tay lấm lem nắm lấy vai chị. Rồi cả hai chạy lại, quì xuống bên giường, nhìn Tân nằm cứng đơ trên giường, phủ tấm chăn mỏng tới ngực. Da mặt xanh xao, hai má hóp xuống và miệng hơi há ra, trông Tân như một người lớn tuổi, chẳng còn dấu vết gì của một thanh niên mới ngoài hai mươi tuổi. Hậu gục xuống ngực Tân, nức nở khóc lớn :
- Anh ơi ! Sao anh nỡ bỏ chúng em đi sớm thế ! Ôi giời cao đất dày ơi, sao nỡ cướp mất anh tôi !
Duyên cũng lăn ra nền đất, nghẹn ngào khóc theo, trong khi cậu út Hoàn ngồi cúi đầu ở chân giường. Chỉ có ông Lương không vào buồng. Ông ngồi lặng thinh như pho tượng ngoài phòng khách, mắt ông mở trừng trừng nhìn ra sân. Thương con xé ruột, nhưng ông vẫn giận con đang học hành thì bỏ lên rừng để chuốc lấy căn bệnh hiểm nghèo. Giận con, rồi ông lại giận cả chính ông là thầy lang mà không chữa nổi cho con thì thiên hạ còn trông mong gì ở ông nữa !
Hàng xóm nghe tiếng khóc, lác đác vài người hiếu kỳ chạy qua thăm hỏi. Bấy giờ ông Lương mới miễn cưỡng đứng lên để đón khách. Bà Quán bên kia bờ ao là người chạy qua trước tiên. Con trai đầu lòng của bà tên là Kiết, cùng lứa tuổi với Tân, thuở nhỏ vẫn đi chơi chung rất gắn bó. Mãi đến gần đây, khi Tân lên tỉnh học, hàng rào giai cấp mới làm cho con bà dần dần xa cách người bạn láng giềng cũ. Xa cách vì nhà Kiết nghèo hơn nhà Tân đã đành, mà nhất là vì Kiết thất học trong khi Tân đã theo đến bậc cao đẳng, đường danh vọng tương lai chưa biết sẽ leo tới cỡ nào !
Bây giờ nhìn Tân nằm chết trên giường, bà Quán cảm động nhớ lại bao nhiêu lần Tân đã từng sang ngồi đánh đáo với con bà, chia nhau từng củ khoai, mẫu sắn. Khóc cười vốn là bệnh hay lây, cho nên bà ngồi thụp xuống bên bà Lương rồi nước mắt lập tức trào ra và bà nghẹn ngào nói :
- Khổ thân ! Cậu Tân hiền lành thông thái thế mà giời chả thương !
Thấy có người vào thăm, bà Lương và chị em Hậu lại càng khóc lớn hơn. Bà Quán nói vài lời phân ưu cho đúng thủ tục rồi quay ra phòng khách, lặp lại cũng câu đó với ông Lương trước khi tất tả trở về để thông báo cho hàng xóm biết bản tin nhà ông Lương có tang, theo thói quen truyền miệng rất nhanh ở thôn quê. Ngày mai, lũ con bà sẽ tự nguyện chạy sang phụ giúp, chẳng hạn xúm nhau đào huyệt giùm cho tang gia. Hàng xóm tối lửa tắt đèn có nhau, huống chi nghĩa tử là nghĩa tận, gia đình nào cũng tự cảm thấy có trách nhiệm với người chung quanh khi họ cần đến.
Bà Quán về rồi, ông Lương lại lui vào ngồi xuống chỗ cũ, im lặng uống trà. Khá lâu ông mới gọi thằng Hoàn, bảo nó đi mời ông lý trưởng tới chứng nghiệm làm giấy khai tử. Rồi ông nhẩm tính theo âm lịch, lựa một ngày thích hợp nhất để an táng đứa con trai đầu lòng. Người mình luôn luôn có những điều tin tưởng rất kỳ dị : đã chết rồi, tức là xui tận mạng, thế mà khi chôn vẫn phải chọn “ngày lành tháng tốt” chả hiểu để làm gì !
Cái chết của Tân tuy có làm cho chị em Hậu đau xót nhưng không vì thế mà nhụt chí, nhất là Hậu đang làm bí thư chi bộ.
Chôn cất Tân được một tuần thì Trần Khải từ Hà nội về, lấy cớ viếng mộ người bạn thân, nhưng kỳ thực để gặp riêng Hậu. Ông bà Lương nhìn thấy Trần Khải, lại òa lên khóc lớn vì thương con. Bà Lương sụt sùi nói :
- Nom thấy cháu, bác lại đứt ruột vì nhớ thằng Tân nhà bác ! Đang học hành, chả biết nghe lời ai dụ dỗ, bỏ lên rừng để đến nông nỗi này ! … Ôi ! Con ơi là con !
Trần Khải mừng vì thấy rõ ràng ông bà Lương không hề biết chính Trần Khải này đã đưa Tân vào hội kín. Anh nói vài lời phân ưu rồi bỏ đi ngay vì sợ tang quyến hỏi han lôi thôi. Anh về đây chỉ để bảo Hậu từ nay đừng liên lạc trực tiếp với tổng bộ nữa vì đang bị mật thám theo dõi. Mọi sinh hoạt của chi bộ Hải Ninh đều do Hậu tự quyết định. Hậu sẽ nhận chỉ thị từ tỉnh bộ mà người trung gian là ông Quảng có hiệu bán thuốc lào ở thị xã. Khi chia tay, bên ngôi mộ mới đắp của Tân, Trần Khải bùi ngùi bảo :
- Anh Tân không may mất sớm. Tổ chức mất một đoàn viên tích cực, tôi mất một người bạn chí cốt. Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội đang mở rộng hoạt động trên đà thắng lợi. Nhưng tất nhiên, càng mở rộng thì càng dễ bị theo dõi. Từ nay, tôi không về đây được nữa, mà cô cũng không liên lạc với tôi. Từ hôm anh Tân bỏ học, tôi bị nhà trường gọi lên chất vấn mấy lần ! Nhà trường đã ghi tên tôi trong sổ đen !
Hậu chưa kịp nói gì thì Trần Khải nhìn Hậu, run run nói tiếp :
- Chả biết bao giờ tôi mới gặp lại cô ! Nhưng dù ở đâu, tôi cũng … không quên cô. Chúc cô công tác tốt !
Hậu cảm động đáp :
- Em cảm ơn anh. Anh cứ tin tưởng ở em ! Anh Tân em, trước khi mất, cũng đã bảo em : Đã chọn con đường cách mệnh thì phải theo cho đến cùng, đừng để nữa đường gãy gánh như anh ấy !
Nói câu cuối cùng, Hậu rươm rướm nước mắt. Trần Khải vội lảng sang đề tài khác để động viên Hậu :
- Đành rằng ai cũng tiếc thương anh Tân, nhưng cách tiếc thương hay nhất là cô và cô em phải nối tiếp công việc dở dang của anh ấy. Từ nay đến cuối tháng, cô cố tìm cách lên thị xã gặp anh Quảng, hiệu thuốc lào Vĩnh bảo, nằm ngay ở phố chính. Đấy là cơ quan của tỉnh bộ.
Hậu lau nước mắt quả quyết :
- Vâng. Không phải chờ đến cuối tháng. Sáng mai hay chậm lắm là sáng ngày kia, em sẽ lên.
Trần Khải hài lòng nhắc lại :
- Cô nhớ là hiệu thuốc lào Vĩnh Bảo, anh Quảng sẽ đón cô ở đấy !
Hậu nhỏ nhẹ đáp :
- Em nhớ rồi ! Anh cứ an lòng !
Chiếc nón cối màu trắng đục đang cầm trong tay, Trần Khải đội lên đầu. Khu nghĩa trang buổi chiều quạnh hiu trong không gian vắng lặng. Xa lắm mới thấy một người dắt trâu vào làng trên con đường độc đạo chia đôi cánh đồng làng. Trần Khải ngó quanh rồi bất chợt nắm lấy bàn tay của Hậu và nhắc lại lời dặn dò cũ :
- Thôi, tôi đi cô nhé ! Chả biết có gặp lại nữa hay không ! Chỉ xin cô vững lòng bền chí. Đường cách mệnh gian khổ lắm, nhưng tôi tuyệt đối tin tưởng ở cô và chi bộ xã Hải Ninh !
Dứt lời, Khải buông tay Hậu và quay đi, lầm lũi tiến lên dốc đê, không hề nhìn lại lần nữa. Hậu đứng trông theo cho đến khi bóng anh mờ dần trong sương chiều .Trện đường về nhà Hậu cứ miên man nhớ lại cái thái độ và cử chỉ của Trần Khải lúc đứng bên ngôi mộ và cảm phục sự dứt khoát của Trần Khải. Cái lúc Trần Khải nắm tay Hậu, cô cứ ngỡ thế nào Trần Khải cũng nói vài lời tình tự hoặc hứa hẹn. Hóa ra không ! Anh chỉ quan tâm đến công tác của đoàn thể. Còn chuyện cảm xúc cá nhân thì có lẽ đã chết hẳn từ lâu trong lòng Trần Khải. Hậu tự nhủ với lòng mình là sẽ noi theo tấm gương vằng vặc của Trần Khải, gạt hết mọi vướng bận riêng tư để hiến trọn đời cho sự nghiệp giải phóng đất nước !

Chương 3
 
Hôm sau, giữ đúng lời hứa, Hậu gánh hai thúng đỗ đen lên thị xã. Từ khi con trai đầu lòng mất đi, ông Lương trở nên lầm lì ít nói. Còn bà Lương thì tỏ ra dễ dãi với ba đứa nhỏ còn lại, ít xét nét vặn hỏi. Hậu đòi lên chợ tỉnh bán đổ và mua vãi may áo mới, bà cho phép ngay, chỉ dặn là đi đứng phải cẩn thận. Hậu ghé chợ bán hai thúng đỗ trước rồi mua vài thứ lặt vặt làm quà cho hai em trước khi tạt vào hiệu thuốc lào Vĩnh Bảo. Người đàn ông tên Quãng trạc tuổi bốn mươi, đang đứng sau cái tủ kính chất đầy từng bánh thuốc lào đủ loại. Đối diện ông là một người khách đang đứng nhịp tay trên mặt tủ ra chiều phân vân không biết lựa thứ nào. Hậu bước vào, đặt quang gánh sát vách, Quãng gật đầu chào và bằng ánh mắt, cho Hậu biết là ông đã nhận ra đồng chí. Rồi Quãng bảo người khách :
- Ông xơi thử thứ này đi ! Ngon thì ông lấy ! Tôi bảo đảm với ông :Sáng sớm thức dậy chưa ăn uống gì, ông chỉ cần rít một hơi thôi là quay cu đơ ra ngay lập tức ! Say, nhưng mà say nhẹ, sướng lắm !
Người khách dễ tính đáp :
- Vâng ! Nếu thế thì tôi xim ông hai bánh !
Trong lúc gói hai bánh thuốc lào vào mảnh lá chuối khô, Quãng ngẩng đầu nhìn Hậu và nói :
- Cảm phiền bà chờ tôi một tí ạ !
Hậu đáp :
- Vậng ! Xin ông cứ tự nhiên. Tôi đang xem mấy cái điếu bát. Chốc nữa nhờ ông chọn hộ cái nào đẹp nhất, tôi mang về làm quà biếu ông cụ tôi !
Khách đi rồi, Hậu tiến lại quầy. Quãng đẩy khay trà nước lại trước mặt Hậu và bảo :
- Chị uống nước đi đã rồi tôi nói chuyện !
Tuy mới gặp lần đầu, nhưng giọng Quãng thản nhiên và thân tình như đã làm việc với nhau từ lâu. Hậu bưng tách nước trà đậm, miệng nói “cám ơn” rồi uống một hớp gần cạn vì đang khát. Quãng nói tiếp :
- Hôm qua anh Trần Khải có ghé đây, nói nhiều về chị và chị em chi bộ dưới ấy. Tỉnh bộ có lời khen ngợi chị công tác tốt !
Hậu sung sướng đáp :
- Cảm ơn anh ! Chúng tôi lúc nào cũng cố gắng mặc dù còn ít kinh nghiệm !
Quãng cười và tiếp ngay :
- Nhưng Hải Ninh vẫn còn một điểm yếu là chi bộ chỉ gồm toàn phụ nữ, chưa có đàn ông ! Chị cần phải phát huy mặt ấy !
Hậu cười theo và đáp :
- Anh hiểu cho ! Đàn bà con gái chúng tôi gặp nhau thì dễ chứ làm thế nào mà quan hệ với đàn ông được ! Gặp đã khó, huống chi phải gặp lâu mới lôi kéo được ! Nhưng tỉnh bộ đã có lời nhắc nhở thì chúng tôi sẽ cố gắng !
Quãng tiếp tục phân tích tình hình rồi giao nhiệm vụ cho Hậu. Ông nói :
- Chỉ còn một tuần nữa là đến ngày lễ Quốc Tế Lao Động, tức là mùng một tháng năm. Quà tặng của tỉnh bộ giao cho Hải Ninh là một bó truyền đơn. Chị mang về dưới ấy, chia nhau đi rải, càng nhiều địa điểm càng tốt. Từ làng lên huyện, từ những chỗ đông người như bến xe, bến đò, cổng chợ, sân đình, sân chùa, cổng làng, trường học, gốc đa, lò gạch, các gian hàng trong chợ … làm thế nào để sáng ngày mùng một, chỗ nào người ta cũng thấy truyền đơn của mình ! Đây là công tác đầu tiên mà tỉnh bộ giao cho chị, chị có hoàn thành được không ?
Hậu long trọng đáp :
- Tôi xin nhận và quyết tâm hoàn thành !
Quãng nhìn ra cửa rồi quay lưng ngồi thụp xuống, moi dưới gầm giường một bó giấy lớn gói trong bap tải, đưa cho Hậu. Hậu hồi hộp đón lấy, bỏ ngay xuống đáy thúng, quẳng mấy thứ lặt vặt rồi úp cái nón lên trên cùng. Quãng đứng quan sát, thấy chưa hài lòng vì còn sơ hở quá. Ông quay vào lấy cho Hậu một bó rau bí mà lúc nãy ông mua để ăn tối. Ông bảo Hậu đè lên bó truyền đơn rồi nói :
- Chốc nữa đi ngang chợ, chị nên mua thêm cái gì chất lên cho nó kín ! Vài củ khoai lang chẳng hạn !
Hậu đáp gọn :
- Vâng ! Tôi cũng định thế !
Rồi cô tất tả chào Quãng và bước ra.
Từ khi có bó truyền đơn quốc cấm nằm trong đáy thúng, Hậu thấy mất hết bình tĩnh, cứ cắm đầu rảo bước thật nhanh. Gặp bất cứ ai vô tình nhìn mình, Hậu cũng có cảm tưởng họ là mật thám đang rình rập và sẳn sàng chộp bắt Hậu.
Ra khỏi khu phố chợ, băng ngang một cánh đồng nhỏ bé để lên dốc đê, Hậu đi như chạy, đôi chân mỏi nhừ mà không dám nghỉ. Nhìn xa xa thấy có bóng người là Hậu tránh lối khác, dù có phải đi vòng, mua thêm cả một đoạn đường dài. Thậm chí khi về đến cánh đồng làng, gặp người quen trên con đường mòn độc đạo, người ta níu lại thăm hỏi và mời uống nước, Hậu cũng lập cập kiếm cách bỏ đi :
- Cháu xin phép bà. Cháu vội lắm ! Mẹ cháu đang chờ ở nhà !
Vừa rẽ vào cổng làng thì lại gặp ngay một người quen. Cái Thanh, con gái ông Lý cựu, đi mua đậu phụ nóng về cho bố uống rượu. Vừa thấy Hậu gánh đôi quang gánh vào cổng làng Thanh vui mừng reo lên :
- Đằng ấy đi chợ tỉnh về đấy ư ? Có quà gì cho tớ không ?
Vừa nói, Thanh vừa xăm xăm tiến lại. Con bé sắp lấy chồng rồi mà cứ như trẻ con. Nó có thói quen hay lục thúng của bạn bè, khoắng rất kỹ để tìm kẹo. Hậu sợ quá, vội rảo bước nhanh hơn và nói :
- Tao vội lắm, hôm nay chả mua gì cả ! Tao phải về ngay, bố tao đang đợi !
Dứt lời, Hậu đi như chạy, bỏ Thanh đứng ngơ ngác trông theo. Mãi đến khi vào hẳn trong sân nhà mình, trời nhá nhem tối, Hậu mới thở phào đặt quang gánh ở chân đống rơm và ngồi bệt xuống nghỉ. Hậu cầm nón quạt lia lịa. Mồ hôi vã ra ướt đẫm lưng áo và hai bên thái dương. Cả mười lăm phút sau Hậu mới đứng dậy, gánh thẳng xuống bếp.
Duyên đang lùa đàn gà vô chuồng, thấy Hậu, mừng rỡ chạy lao ra. Nhưng Hậu nói nhỏ :
- Tỉnh bộ giao công tác rải truyền đơn. Ngày mai tìm cách mời họp cả chi bộ, mọi người cùng làm !
Duyên gật đầu không nói gì, chỉ sánh vai chị cùng vào bếp. Hậu moi dưới đáy thúng bó truyền đơn đưa cho em. Duyên cầm mang vào buồng ngủ, nhét sâu dưới gầm giường rồi trở ra tiếp tục đuổi gà vô chuồng. Bà Lương đang têm trầu trên nhà, bước ra sân hỏi lớn :
- Cái Hậu về đấy uu ? Sao về muộn hở con ?
Hậu lấy quần áo xuống ao tắm, đứng lại giữa sân đáp :
- Con về lâu rồi đấy chứ mẹ. Nhưng mà gặp mấy con bạn đi làm cỏ về, chúng nó rủ ngồi chơi ở cổng làng !
Bà Lương hiền hòa nói :
- Ừ, đi tắm đi rồi ăn cơm kẻo tối quá !Cả nhà vừa ăn xong !
Hậu hỏi cho có chuyện :
- Bố con đâu hở mẹ ?
- Bố mày sang chơi bên bác Tú. Đi từ trưa, chắc lại phải đánh cờ tướng, giờ này chưa thấy về !
Buổi tối hôm ấy hai chị em nằm bên nhau cùng bàn kế hoạch để ngày mai phổ biến cho toàn thể chi bộ biết. Chi bộ Hải Ninh phát triển nhanh, giờ này đã có thêm 4 đồng chí, tổng cộng là 6 người gồm toàn phụ nữ. Duyên ngẫm nghĩ rất lâu rồi đề nghị :
- Chị định chia ra cho cả 6 người cùng làm hay sao ? Công tác bí mật càng đông người càng dễ lộ. Nói dại, một người bị bắt, mật thám nó tra tấn, chịu đựng không nổi, khai ra là vỡ cả chi bộ ! Đi tù hết ! Chi bằng chỉ có hai chị em mình kín đáo làm. Em thấy như thế chắc chắn hơn !
Hậu cũng đã nghĩ đến điều này. Suốt quãng đường dài từ thị xã về làng, cô đã tính toán lật đi lật lại đủ mọi góc cạnh, nhưng cuối cùng thì cô quyết định để mọi người cùng chia sẻ trách nhiệm. Cô phân tích :
- Đây là công tác đầu tiên tỉnh bộ giao cho Hải Ninh, chị muốn mọi người cùng có cơ hội đóng góp thì khi hoàn thành nhiệm vụ, mọi người sẻ cùng thấy phấn khởi vì mình có góp công trong đó. Hơn thế nữa, số truyền đơn khá nhịều, nếu để hai chị em mình thì không rải được nhiều nơi. Là vì thế này, chị nghĩ kỹ rồi : Mình chỉ có thể rải truyền đơn lúc trời nhá nhem tối, mọi người ngoài đồng đã về hết nhưng cổng làng chưa đóng, trương tuần cũng chưa đi kiểm tra vì giờ ấy chúng nó bận ăn cơm. Chị để ý thấy, thường thì lúc trời đã tối hẳn, có khi gần khuya, trương tuần mới vác súng đi một vòng quanh làng. Như thế có nghĩa là mình chỉ có khoảng hai tiếng đồng hồ để hoàn tất công tác. Hai tiếng đồng hồ thì phải cần nhiều người ở nhiều nơi. Sáng mai chị sẽ phân chia địa điểm rồi bố trí người. Chẳng hạn em rải ở chợ, ở sân đình. Hai chỗ ấy gần nhau. Chị rải ở bến đò, lò gạch, ở gốc đa. Còn những chỗ khác thì chia đều cho bốn người kia !
Chị em quá gần gũi, nhiều khi chẳng để ý đến khả năng của nhau. Mãi đến hôm nay, qua phương án tỉ mỉ này, Duyên mới thấy Hậu có kế hoạch thật chu đáo, xứng đáng là người lãnh đạo chi bộ. Duyên buột miệng khen :
- Chị phân công cụ thể như thế thì em phải phục chị là giỏi ! Nội nhật ngày mai, chị em mình sẽ báo cho mọi người trong chi bộ biết để họ chuẩn bị !
Lớp học tuy đã gải tán, nhưng lâu lâu chị em Hậu vẫn xin bố mẹ cho phép đến nhà này nhà kia, để dạy thêm cho những cô bạn hiếu học mà không có thì giờ. Hai cô nói dối thế thôi chứ thật ra là đi công tác cho đoàn thể. Ông Lương tưởng hai con đi dạy học thật, chẳng những không ngăn cản mà còn ngấm ngầm khuyến khích vì ông tự hào có hai cô con gái thông minh nhất làng. Ông Tú Nhân đến đánh cờ mỗi tuần, cũng thường ngỏ lời khen ngợi, khiến ông Lương càng thêm tin tưởng ở hai con. Nhờ vậy, Hậu và Duyên có thể liên lạc với các đồng chí trong chi bộ một cách dễ dàng.
Chiều ngày 30 tháng 4, chị em Hậu hồi hộp đứng ngồi không yên. Lần đầu tiên nhận công tác với tất cả quyết tâm, nhưng không khỏi lo lắng vì sợ chuyện bất trắc, chưa làm được gì đã đi tù ! Để bớt căng thẳng, Hậu lấy gạo nếp ra xay. Cô ngồi bên cái cối đá ở đầu hè, váy kéo lên quá gối, bên trên chỉ có mỗi cái yếm nâu. Bà Lương đang bổ cau trên hiên, quay sang hỏi Hậu :
- Xay bột làm gì thế hở con ?
Hậu đáp :
- Con xay sẳn bỏ đấy. Chủ nhật này con định làm ít bánh trôi !
Bà Lương hài lòng gật đầu :
- Ừ, mẹ cũng đang thèm bánh trôi. Lâu lắm rồi chưa ăn !
Duyên từ dưới bếp bưng thau nước, đặt bên cạnh cái cối đá rồi đưa mắt nhìn Hậu làm hiệu. Nhân thấy mẹ vui, Hậu nói :
- Mẹ ơi ! Tối nay chúng con sang nhà cái Nhâm !
Bà Lương yên trí các con đi dạy thêm như thường lệ, nên không cấm, chỉ nhắc làm cho xong việc nhà mà thôi. Bà nói :
- Đi đâu thì cũng liệu mà về sớm sớm. Đừng có khuya quá, bố mày lại cằn nhằn rát cả tai tao !
Hậu mừng rỡ đáp :
- Vâng ! Chỉ độ hai tiếng đồng hồ thôi mẹ ạ !
Nhâm là tên cô bạn khá thân của Hậu, cùng nằm trong chi bộ, ở cách nhà Hậu khoảng một cây số. Bố mẹ Nhâm suốt ngày tổ chức đánh chắn lấy tiền sâu, nên có hai cái lợi thế mà Hậu lợi dụng được. Một là người ra người vào tấp nập, ít ai chú ý. Hai là nhà Nhâm thuộc loại khá giả, bởi “nhất nuôi cá, nhì gá bạc” cứ việc ngồi không lấy tiền hồ của thiên hạ. Bố mẹ Nhâm lại bận tiếp khách suốt ngày, nên ít có thì giờ nhòm ngó tới các con. Nhâm muốn làm gì bố mẹ cũng không biết. Chính vì vậy, căn buồng nhỏ của Nhâm thường là chỗ họp của chi bộ xã Hải Ninh.
Bà Lương bưng mẹt cau ra phơi ngoài sân nắng rồi vào thẳng trong buồng. Ông Lương đi bắt mạch cho bệnh nhân ở xóm Củi chưa về. Thằng Hoàn đang câu cá dưới ao. Lợi dụng nhà vắng vẻ, Hậu liền bảo Duyên đem sẳn hai cái thung, hai cái nón ba tầm, ra giấu ở sau đống rơm gần cổng ra vào. Truyền đơn sẽ đặt dưới đáy thúng, phủ cái bao tải lên trên và sau cùng là vài thứ lặt vặt như nải chuối, gói kẹo, hoặc bó rau, y như người ta đi chợ về. Số lượng truyền đơn hai chị em phụ trách không nhiều lắm, bởi mấy hôm trước đã chia cho các đồng chí trong chi bộ mỗi người một mớ rồi. Hậu ngồi xay bột, Duyên chuyển dần những thứ cần thiết ra cổng. Xong rồi Duyên vào bếp chuẩn bị bửa tối sớm hơn thường lệ. Bửa cơm của làng Hải Ninh này thì cũng chả có gì để mất thì giờ nấu nướng. Đa số mọi người đều lấy ngô làm thực phẩm chính, bởi đất của Hải Ninh thuộc loại đất xấu, nhiều vùng không trồng lúa được, hoặc có trồng thì sản lượng thu hoạch cũng không đủ ăn. Người ta phải đem thóc để đổi lấy ngô để dùng quanh năm. Ngô để trên cây cho thật già mới bẻ về, tách hạt đổ ra nong phơi vài nắng cho thật khô rồi đem ninh trong nồi cho hạt nở bung ra. Ăn như thế thì khô khan lắm, cần phải có nước canh mới nuốt nổi. Nhà nghèo thì quanh năm chỉ ăn toàn ngô, ngoại trừ ba ngày tết. Nhà trung lưu như ông bà Lương thì ngô vẫn là chính, nhưng thổi thêm niêu cơm nhỏ, mỗi người được một bát. Chỉ có những gia đình giàu có như địa chủ hoặc chức sắc trong làng mới có gạo ăn thường xuyên.
Thời gian trôi qua rất chậm. Hai chị em cứ lóng ngóng đi ra đi vào nhìn nhau. Mặt trời vừa xuống sau rặng tre, Duyên gọi thằng Hoàn vào bếp, cho nó cái kẹo bột và dặn :
- Tao với chị Hậu phải sang bên nhà chị Nhâm dạy học. Xong nước nấu xong cả rồi. Hễ bố về thì mày dọn ra hè, mời bố mẹ xơi trước đi. Khỏi phải để phần. Chốc nữa chị Hậu với tao về có cái gì ăn cái nấy !
Thằng Hoàn vui vẻ gật đầu. Nó vừa ăn xong hai con cá nướng câu được ở dưới ao, bụi than còn dính đầy hai bên mép. Nó bốc kẹo, bỏ vào mồm nhai ngồm ngoàm đáp :
- Chị cứ để đấy cho em !
Thế là Hậu và Duyên lủi nhanh ra cổng. Nón đội đầu, thúng kẹp nách y như người đi chợ về muộn, hai chị em chia tay đi ngược chiều nhau trên con đường làng. Hậu ra cánh đồng để lên đê, phụ trách bến đò. Duyên đi về hướng đình làng để rẽ ra chợ. Đoạn đường của Hậu xa gấp đôi lộ trình của em. Cô đi như chạy, mặt tái nhợt, mắt lấm lét, tim đập thình thịch. Chưa tới cổng làng, Hậu đã nhìn thấy thấp thoáng vài người vác cuốc từ ngoài đồng về trễ, cô vội rẽ vào một lối nhỏ, đi quanh co để tránh mặt. Họ đều là người quen cả, nhưng Hậu không thể gặp trong lúc này. Chờ họ vào khuất hẳn trong làng, Hậu mới quay ra và rảo bước trên con đường đất dẫn đến chân đê hun hút. Thấy trên đê còn nhiều bóng người qua lại, Hậu đổi ý rẽ sang phía lò gạch.
Cô đứng nhìn quanh, ho lên mấy tiếng rồi muốn chắc ăn hơn, gọi lớn:
- Có ai trong này không?
Dĩ nhiên mọi người đã về hết. Hậu mới moi lên dưới đáy thúng một nắm truyền đơn, ném tung tóe từ trong ra ngoài, nhất là ở dãy nhà chòi mà chủ lò dựng tạm cho thợ ngồi ăn trưa. Rồi từ lò gạch, Hậu đi xuyên qua cánh đồng đến gốc cây đa cổ thụ cảu Hải Inh, tàn lá quanh năm tỏa mát cả một chu vi rộng lớn. Nơi đây là chỗ nghĩ mệt của nông dân, của nông dân và của khách bộ hành từ tỉnh về làng. Cái quán lá bán nước chè và dăm ba thứ bánh kẹo, thấp lè tè bên gốc đa. Hậu quăng một nắm truyền đơn ở đó rồi đi nhanh lên đê, ra bến đò lúc trời đã mờ tối. Vừa đi, Hậu vừa nghĩ đến em gái và các đồng chí trong bộ. Chỉ cần một người bị bắt, toàn chi bộ có thể bị tù hết!
Nhưng mọi việc đều trót lọt cả. Sáng sớm hôm sau, người đi làm, kẻ đi chợ, đâu đâu cũng kháo nhau là truyền đơn chống Pháp tràn ngập từ Làng đến Huyện. Lý trưởng cầm tờ truyền đơn âm ẩm hơi sương, vừa tức giận vừa lo sợ, quyết trí truy tìm thủ phạm nhưng tất nhiên là chẳn tìm ra ai. Ông tập hợp trương tuần lại, quật cho mỗi đúa một batoong vào lưng và mắng :
- Đồ ăn hại ! Cả đêm chúng mày không đi tuần phải không ? Cờ bạc rựơu chè rồi ngủ lăn ra như chết, có ngày tụi nó cắt cổ không biết!
Ông tức giận vì đám giặc này dám vuốt râu hùm, đem truyền đơn vào địa phận của ông mà phổ biến, nghĩa là chúng không coi ông ra gì! Ông lo sợ vì nếu tình trạng này cứ tiếp diễn thì ông có thể bay chức lý trưởng, bao nhiuê tiền đúc lót trước đây sẽ đổ xuống sông hết. Trong huyện này đã có 2 ông lý trưởng thoái quan vi dân về đuổi gà cho vợ vì hội kín tung hoành mà không ngăn chặn nỗi!
Về phần Hậu, sau chuyến công tác thành công, cô cho hợp chi bộ để biểu dương và rút tỉa kinh nghiệm. Ai cũng phấn khởi vì dân làng xôn xao cả tuần sau vẫn chưa dứt.
Một ông khách quen đến đánh chắn ở nhà Nhâm, giấu tờ truyền đơn trong túi, đem ra khoe với mọi người và sung sướng kể:
- Lão lý Bân xem ra vẫn còn uất ức lắm! Hôm qua, tôi có việc phải đến gặp lão để xin lão đóng cho cái trện vào tờ văn tự bán đất của ông cụ tôi. Lão cứ hậm hực về vụ rải truyền đơn trong làng mình. Lão bảo: “ Tôi mà tóm được đứa nào thì đứa đó bỏ mẹ với tôi! Ngày nào tôi còn ngồi ghế lý trưởng Hải Ninh thì đừng có ngo ngoe mà làm giặc!”. Hỏi các ông bà lão thế có ngửi được không? Tôi phải nhịn cười vì lão hỏi thế cũng như không! Truyền đơn hội kín nó ném cả nắm ngay trước cửa nhà lão, lão có làm gì được đâu! Nghe đồn sáng hôm ấy, lão ra mở cửa, chính tay lão vội vàng nhặt một đống truyền đơn đem vào nhà đốt! Bây giờ lão cứ nổ mồm….
Nhâm đứng sau mành, nghe ông khách nói mà hớn hở trong lòng bởi cô có tham gia rải truyền đơn hôm ấy. Cô vội vàng chạy sang kể lại với Hậu va Duyên, rồi cả 3 cười khúc khích trong bếp.
Chẳng phải riêng Nhâm có tin vui, chính Hậu và Duyên cũng chia nhau đến chỗ đông người như chợ phiên, đình làng, để dò nghe phản ứng của quần chúng hầu báo cáo lên tỉnh bộ. Đâu đâu, Hậu cũng thấy thiên hạ thì thầm to nhỏ, nói chung là dư luận rất xôn xao vì lầ đầu tiên Hải Inh có truyền đơn như vậy! Ông Cảo, trước đi lính bên Tây, bây giờ giải ngũ, quây về với nghề thợ nhuộm, nói oang oang ở chợ:
- Tôi cứ ngỡ là truyền đơn của Parti National Annamite, hóa ra là của Parti Communiste Indochinois!
Ý ông muốn nói đến Việt Nam Quốc Dân Đảng và Đông Dương Cộng Sản Đảng. Nhưng ông dùng tiếng Tây để nhắc mọi người nhớ ông đã từng có một thời sống bên Pháp !
Hôm sau, hai chị em Hậu ở ngoài đồng về lúc xế trưa, trời nắng gắt như đổ lửa. Theo thói quen moi việc ra mà làm, không cần cha mẹ phải thúc giục, Hậu bảo em trút hết các loại đậu đựng trong mấy cái vại sành, trải mỏng ra nong, đem phơi dưới sân. Đỗ xanh, đỗ đen, lạc, vừng, thứ nào cũng dự trữ sẳn trong bếp, lâu lâu nấu chè hoặc thổi xôi ăn thêm.
Xong công việc ấy, hai chị em vào nhà, đem hết mùng màn xuống ao giặt. Cầu ao là khúc ván dài, một đầu gát trên bờ, đầu kia kê trên hai cây cọc tre có then ngang. Giờ này, mặt trời đang chênh chếch sau rặng tre già, tỏa bóng mát che kín chỗ hai chị em ngồi trên cầu ao. Hậu tháo nón, quăng tạm lên bờ, trên bụi cỏ lóng lánh nước. Hai chị em vừa làm việc vừa nói chuyện nho nhỏ, bàn kế hoạch phát triển chi bộ. Bổng có tiếng nói bên kia bờ ao :
- Này ! Hai cô ! Mãi làm chả để ý gì cả. Nón của cô nào trôi ra giữa ao rồi kia kìa !
Hậu và Duyên cùng giật mình ngẩng lên. Quả nhiên cái nón lá của Hậu bỏ trên bờ, bị gió thổi bay xuống nước, đã trôi khá xa, khỏi tầm tay Hậu. Còn người lên tiếng nhắc chị em Hậu là anh chàng Kết, hơn Hậu vài tuổi, hàng xóm bên kia bờ ao.
Hậu đứng dậy, ngơ ngác nhìn cái nón mỗi lúc một trôi xa hơn. Cô ngó quanh, tìm một nhánh cây. Nhưng bên cô chỉ có những cành tre khô ngắn ngủi, không đủ chiều dài để vớt cái nón. Duyên nói nhỏ :
- Bỏ đi chị ạ ! Vớt làm gì ! Cái nón bung hết cả cạp rồi. Báu gì nữa mà tiếc ! Phiên chợ sau, mua thêm mấy cái nữa để dành !
Duyên vừa dứt lời, thì bên kia bờ ao, Kết đã cởi áo rồi nhảy ùm xuống nước, nhoài người bơi thật nhanh, vớt cái nón mang lại trả cho Hậu. Duyên đở lấy, nói cám ơn rồi máng cái nón vào cây cọc chống cầu ao. Kết gật đầu chào rồi lội nhanh về phía nhà mình. Anh vừa leo lên bờ thì Hậu hỏi vọng sang bằng giọng khá thân tình :
- Tát ao được chưa, anh Kết ?
Kết vừa mặc áo vừa nói :
- Được chứ cô ! Tháng này tát là vừa ! Cô hỏi ý hai bác bên ấy, nếu hai bác bằng lòng thì anh em chúng tôi đắp bờ làm ngay !
Hậu gật đầu cười nhẹ :
- Vâng. Để tôi thưa lại với bố mẹ tôi. Có gì sẽ sang nhờ anh !
Duyên nhìn chị ngạc nhiên. Bình thường, chị em Hậu ít khi nói chuyện với anh em Kết. Người ta hỏi thì đành phải trả lời, chứ tự ý gợi chuyện như Hậu hôm nay thì chưa bao giờ xẩy ra.
Gia đình ông bà Quán bên kia bờ ao là một bóng mờ trong làng, vừa nghèo vừa đông con, chạy ăn quanh quẩn bữa no bữa đói. Kết là con đầu lòng, phía dưới còn sáu đứa em, bốn trai hai gái. Cái ao chung là lợi tức nuôi cá của hai nhà, nhưng anh em Kết thường len lén ra thả hàng loạt cần câu dọc bờ ao và nhất là ban đêm đặt lờ, sáng sớm nhấc lên, ít nhiều cũng kiếm được bữa ăn cho cả nhà. Bà Lương bực mình lắm vì hai nhà đã hẹn với nhau là mỗi năm chỉ tát một lần, chia đôi số cá tôm thu hoạch. Bà ngứa mắt lắm vì lũ con ông bà Quán cứ rút rỉa một mình, cá chưa kịp lớn đã bị anh em Kết bắt mất rồi ! Hậu và Duyên thì dễ dãi hơn vì biết gia đình láng giềng quanh năm thiếu thốn, những đứa em của Kết, tuổi còn nhỏ mà phải lao đầu đi kiếm ăn rất vất vả. Tuy thế, dường như có một hàng rào ngăn cách, Hậu và Duyên chưa bao giờ cảm thấy thân thiện với anh em Kết, mặc dù gần gũi nhau, hàng ngày ngồi ở cầu ao trông thấy nhau và hàng năm cùng lội xuống ao, ít nhất một lần, cùng nhau bắt cá. Phía bên nhà Kết cũng đầy mặc cảm, vừa nghèo vừa thất học, nên chẳng bao giờ dám nghĩ đến chuyện làm thân với chị em Hậu.
Hôm nay tự dưng Hậu gợi chuyện, tỏ ra gần gũi với Kết khiến Duyên quay sang nhìn chị kinh ngạc. Chờ Kết vào nhà rồi, Hậu mới giải thích với em :
- Chị vẫn nhớ lời anh Quãng trên tỉnh bộ. Anh Quãng nói đúng, có những công tác mà đàn bà con gái chúng mình không làm nổi ! Cần phải có đàn ông. Chị sực nghĩ ra chỉ có anh em nhà anh Kết là mình móc nối tiện hơn cả. Vì hàng xóm láng giềng, có thể gặp nhau, nói chuyện với nhau mà thiên hạ không để ý. Gia đình anh Kết lại thuộc thành phần nghèo, lao động đầu tắt mặt tối, đúng là đối tượng mà mình phải ưu tiên chiếu cố đến !
Duyên hiểu ra, gật đầu nhìn chị cảm phục. Cô chép miệng than :
- Giá cái dạo mình còn lớp dạy nghề, em nghĩ ra thì em đã rủ anh ấy sang học chữ quốc ngữ. Tiện hơn bây giờ nhiều !
Hậu gật đầu :
- Có, dạo ấy chị có rủ. Nói đúng ra thì chị không nói chuyện với anh Kết, nhưng có gặp hai đứa em của anh ấy. Cả mấy anh em đều xấu hổ, không chịu học vì lớp toàn con gái !
Ngừng một chút, Hậu tự tin bảo :
- Bây giờ thì mình tuyên truyền cũng chưa muộn ! Thế nào cũng lôi kéo được anh em nhà ấy !
Rồi Hậu bàn kế hoạch từng bước tạo tình thân với Kết mà khởi đầu là rủ anh em Kết đắp bờ tát cá. Hậu nhấn mạnh với Duyên :
- Anh Trần Khải dặn đi dặn lại mãi là : Khi tuyên truyền để kết nạp một người nào đó, phải nắm chắc tư tưởng của người ta trứơc khi mình ngỏ ý mời người ta gia nhập đoàn thể. Bởi nguy hiểm nhất là, chẳng những người ta không bằng lòng, mà chạy đi tố cáo mình, vì người ta sợ liên lụy ! Anh Trần Khải bảo : Công tác tuyên truyền đôi khi đòi hỏi phải hết sức kiên trì !
Duyên im lặng gật đầu. Một lúc sau, cô lẩm bẩm nói :
- Làm cách mạng như chị em mình, một năm mới đi rãi truyền đơn một lần vào dịp lễ quốc tế lao động thì nhàn quá ! Chẳng những thế, năm sau tất nhiên nó sẽ đề phòng, cho người canh gát khắp nơi thì khó lòng mà mình rãi được truyền đơn như năm nay !
Hậu lắc đầu :
- Em đừng nói thế ! Đừng lo không có công tác ! Chưa biết bất chợt tỉnh bộ sẽ giao công tác gì. Cần nhất là lúc nào mình cũng phải sẳn sàng. Chỉ sợ lúc tỉnh bộ cần đến thì chi bộ mình lại không hòan thành nổi !
Năm 1929, tình hình đất nước có nhiều biến chuyển mạnh mẽ. Lùi lại từ năm 1925, vụ xử án cụ Phan Bội Châu, lễ truy điệu Phan Chu Trinh, đã là những biến cố lớn làm bùng lên ngọn lửa ái quốc vốn đã âm ỉ trong lòng cả một thế hệ trẻ. Hàng loạt học sinh, sinh viên bị bắt hoặc bị đuổi học. Nhưng không vì thế mà họ nao núng. Thơ văn yêu nước tràn ngập khắp nơi, điển hình là bài Chiêu Hồn Nước của Phạm Tất Đắc viết bằng mực tím in trên bản thạch thô sơ, được bí mật truyền tay nhau như một ánh đuốc nung nấu tâm can lớp thanh niên nhiệt huyết :
“Hăm lăm triệu trẻ già, trai gái
Bốn nghìn năm con cái Hồng Bàng
Cũng nhà cửa, cũng giang san
Thế mà nước mất, nhà tan, hỡi trời !”
Bài thơ song thất lục bát dài đến 106 câu mà nhiều người chỉ đọc lướt qua đã thuộc lòng, rồi rưng rưng ngấn lệ nắm chặc bàn tay thề hiến thân cho tổ quốc.
Trong không khí ngột ngạt ấy, mật thám Pháp gia tăng hoạt động tối đa, đưa thêm chuyên viên kinh nghiệm từ mẫu quốc, đồng thời tuyển mộ gấp một đội ngũ tay sai bản xứ rất đắc lực. Từ 1925 đến 1929, nhà tù chật ních thanh niên thuộc đủ mọi thành phần, đảng phái cũng như độc lập.
Giữa bối cảnh đó, Việt Nam Quốc Dân Đảng chính thức ra đời ngày lễ Noel năm 1927, càng thúc đẩy chính quyền bảo hộ huy động màng lưới mật thám dày đặc hơn, để đề phòng những cuộc bạo động khó tránh khỏi. Trong khi đó thì Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội gặp phải đại nạn tại Quãng Châu, phải bỏ cái nôi sinh thành và hoạt động của mình để chạy sang Hồng Kông. Nguyên do là vì trong cuộc chiến chống ngoại xâm trên đất Trung Hoa lúc ấy, chính phủ Quốc Dân Đảng của Tưởng Giới Thạch bằng lòng liên kết với phe cộng sản để đánh Nhật. Liên kết trong thế mạnh bởi ngày ấy cộng sản còn rất yếu so với Quốc Dân Đảng. Nhờ sự liên kết ấy mà Nguyễn Ái Quốc mới được dung dưỡng để thành lập VNTNCMĐCH tại Quãng Châu, đón đảng viên đi đi về về thoải mái, mặc dù chính phủ Tưởng Giới Thạch biết rõ nhóm Nguyễn Ái Quốc là cộng sản.
Giữa lúc cuộc chiến đang tiếp diễn thì phía Tưởng Giới Thạch lại đổi ý, ông cho rằng cộng sản cũng nguy hiểm không thua gì giặc ngoại xâm nước ngoài, cho nên ông không muốn lực lượng cộng sản càng ngày càng lớn mạnh, sẽ tạo hậu quả tai hại sau này. Ngày 3 tháng 4 năm 1927, Tưởng Giới Thạch ra lệnh cho quân đội Quốc Dân Đảng chiếm đóng hết các trụ sở đảng Cộng Sản Trung Hoa, bắt nhốt các nhân vật cao cấp và đuổi hết các lãnh tụ cộng sản đang có mặt trong chính phủ liên hiệp quốc cộng.
Nhân biến cố này, tổng bộ VNTNCMĐCH của Nguyễn Ái Quốc tại Quãng Châu cũng bị giải tán luôn. Nguyễn Ái Quốc bị trục xuất, một số đảng viên bị bắt, số khác trốn chạy sang Hồng Kông hoặc trở về nội địa Việt Nam, hay ẩn nấp bên Thái Lan.
Năm 1928 VNTNCMĐCH cố gây thanh thế trong nước để lôi kéo quần chúng. Nhưng cảm tình đồng bào lúc ấy lại nghiêng quá nhiều về Việt Nam Quốc Dân Đảng, mặc dù đảng này chỉ vừa mới thành lập. Duy có một điểm chung mà cả hai cùng phải gánh chịu lúc ấy, là sự truy lùng gắt gao của màng lưới mật thám Pháp, khiến cho biết bao cơ quan bí mật cứ dần dần bật gốc, nhất là mấy tháng đầu năm 1929.
Ở Hải Ninh, chị em Hậu và các đồng chí vẫn họp hành thường xuyên, cố gắng tìm phương thức phát triển đảng viên, nhưng chưa kết nạp thêm được người nào vì có dấu hiệu cho thấy lý trưởng bắt đầu để ý theo dõi. Hậu và Duyên cũng làm thân được với Kết bên kia bờ ao, xa gần truyền đạt tư tưởng yêu nước cho Kết nghe, nhưng Hậu còn dè dặt, chưa dám ngỏ ý. Giao liên trên tỉnh lâu lâu về gặp Hậu ngoài cánh đồng, thông báo cho Hậu biết những tin tức sôi nổi để động viên các đồng chí trong chi bộ.
Vì những biến chuyển dồn dập ấy, Quảng cho người xuống Hải Ninh tìm Hậu. Hậu lại quang gánh ra đi thậ sớm, giả vờ lên chợ tỉnh bán hàng để ghé vào hiệu thuốc lào nhận chỉ thị. Quảng bảo :
- Chị về họp chi bộ, bàn với chị em ở dưới ấy. Đoàn thể cần ngay một đồng chí thóat ly gia đình để làm công tác vận động phụ nữ.
Hậu lo lắng hỏi lại :
- Đi tận đâu cơ ?
Quảng vừa gói thuốc lào vừa đáp :
- Lên Hà Nội, cũng có thể xuống Hải Phòng hoặc ra Hòn Gai. Nói chung là ở những nơi có nhiều công nhân là phụ nữ. Hiện chưa có địa điểm cụ thể. Chị cứ về họp chi bộ đi đã !
Hậu cầm bánh thuốc lào đứng dậy giã từ. Quảng nói thêm :
- Chị cố gắng động viên các đồng chí dưới ấy. Kết quả thế nào, cho tôi biết càng sớm càng tốt !
Hậu lặng lẽ bước ra cửa, lấm lét nhìn hai bên rồi gánh hai cái thúng ra về. Từ thị xã về Hải Ninh, đi nhanh lắm cũng phải mất nữa buổi.
Tối hôm ấy, Hậu tập họp chi bộ trong bếp và thông báo quyết định của tỉnh bộ cần một người ra đi. Mọi người đang phân vân nhìn nhau thì Hậu long trọng nói :
- Chi bộ chúng ta chưa đóng góp cho đoàn thể được người nào. Đây là lần đầu tiên tỉnh bộ yêu cầu. Tôi xin tự nguyện thoát ly !
Mọi người đều mở to mắt nhìn Hậu .Riêng Duyên thì bấu mạnh lấy cánh tay Hậu và suýt buột miệng kêu lên ,. Họ sửng sốt không phải vì biết trước chặng đường ra đi của Hậu sẽ phải nếm trải đầy những chông gai, mà vì thời bấy giờ, việc một cô gái trốn khỏi nhà là cả một biến cố kinh hãi chẳng ai dám nghĩ đến. Một cô dè dặt góp ý :
- Sao không rút thăm, trúng ai người ấy đi !
Hậu nghiêm trang đáp :
- Thoát ly là việc hệ trọng, cần người tự nguyện chứ không thể bắt thăm miễn cưởng. Trước mắt, ta bầu ngay một người thay tôi làm bí thư chi bộ. Tôi đi rồi, chị em ở lại cố gắng công tác tốt. Khi nào tỉnh bộ cho tôi về thì chị em chúng mình sẽ gặp lại nhau !
Một cô phát biểu :
- Không được ! Chị Hậu là người thành lập chi bộ này, lãnh đạo chi bộ này. Nếu chị đi, chi bộ sẽ như rắn mất đầu. Chị nên ở lại thì chi bộ mới phát triển được !
Một cánh tay trước mặt Hậu giơ lên, Hậu nói :
- Chị Nghiên có ý kiến gì ?
Mọi cặp mắt trong phòng họp đều hướng về phía cánh tay và chờ đợi câu trả lời. Đó là một người đàn bà trẻ, lấy chồng đã ba năm, nhưng chưa có con. Con gái làng này lập gia đình sớm, nên chị năm nay chỉ mới hai mươi. Tên thật của chị là Nhu, nhưng cả làng ai cũng gọi bằng tên chồng. Cái anh chàng Nghiêng, chồng chị có tật uống rượu thường xuyên rồi sinh ra cái thú đánh vợ. Đánh vợ là một cách giải tỏa ấm ức, ức chỉ vì anh ta quá nghèo. Thời buổi sưu cao thuế nặng, ruộng đất lại ít, dù có làm việc cật lực quanh năm cũng chỉ tạm đủ ăn, huống chi anh chồng chị lại lười. Buồn vì nghèo nên phải uống rượu. Nhưng rượu càng uống thì lại càng nghèo. Giận cá chém thớt, hơi một tí là anh giáng cho vợ những trận đòn chí tử. Từ khi theo học lớp may vá của Hậu, được giải thích tại sao mình nghèo. Nhu hăng hái gia nhập đòan thể chung với Hậu để đánh Tây, để diệt nhà giàu và để đòi được quyền bình đẳng với đàn ông. Hôm nay cách mạng cần người thoát ly, chị muốn đi ngay để từ nay khỏi phải gặp mặt thằng chồng vũ phu nữa. Chị nói :
- Tôi xin tự nguyện thoát ly đợt này. Xin chị Hậu nhường cho tôi đi trước ! Nay mai chi bộ chúng ta lần lượt rồi sẽ ra đi cả. Nhưng tôi muốn xung phong đợt đầu !
Hậu nhìn Nhu tội nghiệp vì hiểu rõ hoàn cảnh của người đồng chí. Nhưng Hậu lại dứt khoát đáp :
- Chị Nhu nói đúng. Trước sau gì chúng ta cũng ra đi cả. Cách mạng đang cần rất nhiều người có tinh thần cao như chị Nhu. Nhưng tôi là bí thư chi bộ. Tôi tự nguyện đi đầu …
Hậu đang nói dở thì Nhu đứng dậy cắt ngang :
- Tôi không đồng ý. Tôi đề nghị chi bộ bình chọn. Bỏ phiếu kín. Chị Hậu với tôi, ai được nhiều phiếu hơn thì đi !
Hậu nói cứng hơn :
- Nhiệm vụ của cách mạng giao phó, không thể rút thăm, cũng không thể bình chọn. Chị Nhu có quyết tâm, chi bộ biểu dương chị. Nhưng chị đã có gia đình, chưa cần đi đợt này. Đề nghị chị chấp hành !
Người ngồi bên cạnh kéo Nhu ngồi xúông vì thấy không thể lay chuyển được Hậu. Hậu nhìn khắp lượt, đổi giọng tha thiết hơn :
- Chi bộ chúng ta mới thành lập nhưng phát triển khá nhanh. Tỉnh bộ đánh giá Hải Ninh rất cao. Nhưng tỉnh bộ cũng phê bình Hải Ninh còn một thiếu sót là chúng ta chỉ toàn phụ nữ chưa có đàn ông !
Hậu vừ dứt lời thì lại thêm một cô khác đứng dậy. Đó là một thiếu nữ dong dõng cao, khuôn mặt xinh xắn, má lúm đồng tiền rất duyên dáng, nhưng đôi mắt lúc nào cũng đượm buồn. Hậu hỏi :
- Chị Đoan có ý kiến gì ?
Đoan run run đáp :
- Xin chị Hậu với chị Nghiên nhường cho em. Em muốn thoát ly ! Xin hai chị thương em, cho em đi đợt này !
Cả phòng họp cùng hướng mắt nhìn Đoan tội nghiệp. Tội nghiệp nhưng không ngạc nhiên vì ai cũng biết Đoan. Làng này, người ta vẫn còn giữ được tục tảo hôn, tuy không đông lắm. Không đông lắm bởi vì thật ra Hải Ninh cũng ít gia đình giàu. Hai năm trước, Đoan 19 tuổi, bị cha mẹ gả cho thằng Tý 13 tuổi để về làm ruộng và nuôi đàn lợn cho bố mẹ Tý vốn là gia đình khá giả nhất nhì trong làng. Thanh niên ở Hải Ninh nhìn Đoan tiếc hùi hụi vì nhan sắc đang độ trăng tròn mà đêm đêm để cho thằng bé con nó dày vò. Buồn vì duyên phận, lại xấu hổ với bạn bè và nhất là ngượng ngùng mỗi khi gặp trai làng chọc ghẹo. Đoan muốn mượn chuyến công tác này để giải phóng cho chính mình, không cần biết tương lai sẽ ra sao. Tâm trạng cô cũng giống như Nhu, mỗi người một nỗi khổ. Nhu muốn dứt thằng chồng say rượu, thì Đoan cũng muốn bỏ đi thằng chồng con nít ! Ở với chồng say rượu, có ngày không vỡ đầu cũng gãy xương, với thằng chồng con nít, thì tuy không bị đánh, nhưng vài ba năm nữa nó trưởng thành thì mình quá lứa. Chừng ấy Đoan sẽ nuốt hận mà nhìn nó đi cưới vợ lẽ !
Hậu nhớ lại một hôm Đoan đang học thêu và đánh vần chữ quốc ngữ ở nhà Hậu thì thằng Tý, chồng Đoan, đứng thập thò ngoài cửa rồi vẫy tay gọi lớn :
- Nhà ơi ! Về u bảo !
Cả lớp ai cũng nhìn Đoan rồi lại nhìn thằng Tý. Đoan nói cứng :
- Chốc nữa về !
- U bảo về ngay thái cám lợn !
Đoan trừng mắt nạt lại :
- Về trước đi ! Đang giở tay ! Lợn mới cho ăn lúc nãy ! Về đi !
Khổ cho Đoan là lấy chồng con nít khó xưng hô quá nên cứ nói trống không như vậy. Thằng Tý lại giục :
- Nhà không về thì tớ không về. Tớ cứ đứng đây ! U dặn thế !
Bực mình quá, lại sợ làm mất thì giờ của cả lớp, Đoan đành phải buông kim chỉ đứng dậy, đi nhanh ra ngoài. Thằng Tý lẽo đẽo chạy theo ra cổng. Trong lớp có tiếng bình phẩm chế giễu vọng ra :
- Cu Tý năm nay nhớn lắm rồi ! Đứng đã đến … ngực cái Đoan. Không còn phải kiễng (nhón) chân nữa !
Cả lớp cùng cười vang, nhưng cùng thương cảm cho hoàn cảnh của Đoan. Trông người lại nghĩ đến ta .Có nhiều cô tự hỏi :
- Đẹp như cái Đoan mà nhân duyên còn chả ra gì, huống chi là mình !
Bây giờ nhìn Đoan đứng ủ rũ trước mặt, Hậu bùi ngùi nói :
- Chị ngồi xuống đi, chị Đoan. Tôi biết rõ hoàn cảnh của chị, tòan thể chi bộ đều biết rõ hoàn cảnh của chị. Nhưng như tôi vừa nói, lần đầu tiên tỉnh bộ chiếu cố đến Hải Ninh. Tôi phải đi đầu. Rồi lần lượt sẽ đến các chị. Chi bộ biểu dương tinh thần của chị Đoan chũng như chị Nhu. Nhưng đề nghị các chị chờ thêm một thời gian nữa. Chắc không lâu đâu !
Đoan thất vọng ngồi xuống, tựa đầu vào vách, ánh mắt long lanh như sắp khóc. Duyên ghé tai nói thầm vài câu an ủi, nhưng Đoan chỉ lắc đầu.
Nhu lại đứng dậy. Nhưng lần này không phải để tranh giành với Hậu mà muốn thay mặt tất cả các đồng chí trong chi bộ, nói vài lời cám ơn và tiển đưa. Hậu quay mặt đi để không ai nhìn thấy cô đang nghẹn ngào.
Duyên nhìn chị xúc động quá, nhưng không dám khóc lớn. Vài người bên cạnh cũng lấy khăn tay ra thấm nước mắt. Hậu vội mĩm cười nói :
- Được nhận công tác là điều vinh dự chung cho cả chi bộ, sao các chị lại khóc ? Phải cứng rắn lên chứ !
Rồi Hậu lập lại câu nói của Trần Khải :
- Cách mệnh vô sản là phải thoát ly. Không dám thoát ly tức là vẫn vướng mắc tình cảm tiểu tư sản !
Buổi họp tiếp tục, Duyên được chọn làm bí thư thay cho chị. Duyên không muốn nhận, nhưng toàn thể chi bộ cứ nài ép mãi, cô đành phải đảm trách nhiệm vụ đó. Hậu nói :
- Chi bộ cần phải phát triển thêm. Anh Trần Khải đã nhiều lần gợi ý là chúng ta nên xây dựng những tổ tương tế, chẳng hạn như lập “Hội tương tế nông dân” để lôi kéo quần chúng về với chúng ta. Cái khó khăn của chúng ta từ trước đến nay là, chi bộ chỉ gồm toàn phụ nữ, không quan hệ được với đàn ông vì sợ mang tiếng.
Tất cả mọi cái đầu đều đều gật để tỏ sự đồng ý với nhận xét của Hậu. Cô tiếp ngay :
- Anh Trần Khải bảo : Nếu chi bộ Hải Ninh chỉ gồm toàn phụ nữ thì phải gọi là Hội Phụ nữ tương tế chứ làm sao mà xứng với têm một chi bộ thanh niên cách mệnh đồng chí hội được ! Phải cả nam lẫn nữ, nhất là có những công tác mà chị em phụ nữ chúng mình không thể làm được !
Những đều Hậu nói ra, ai cũng biết cả. Nhưng cái trở ngại lớn lao nhất là ai dám làm quen với nam giới để tuyên truyền cách mạng cho họ ! Thời này, phụ nữ gặp riêng một người đàn ông không phải họ hàng ruột thịt, là đã coi như thành phần lẳng lơ, đáng bị gọt đầu bôi vôi rồi ! Huống chi lại còn phải gần gũi nhiều lần, mới hy vọng có thể thuyết phục được người ta đi theo hướng của mình. Nghĩ thế nhưng chả cô nào muốn phát biểu, bởi trước giờ chia tay, họ cần gát lại mọi chuyện để suy nghĩ về chuyến đi của Hậu.
Thấy không ai giơ tay nêu đề nghị, Hậu đành tiếp :
- Hướng giải quyết của chúng ta là chúng ta sẽ móc nối một thanh niên người trong họ của mình. Anh, em, chú, bác gì đấy. Rồi ta động viên người đó, giao cho công việc móc nối những thanh niên khác !
Duyên vẫn ưu tư về nhiệm vụ mới. Cô ghé tai chị nói nhỏ :
- Anh Tân vừa mất. Bây giờ chị lại ra đi. Bố mẹ kể như mất hai người con. Nếu em nắm bí thư chi bộ, bất thần có thể lại phải đi xa, thì lấy ai gần gũi bên cạnh bố mẹ ?
Hậu dứt khoát gat đi :
- Đã theo cách mạng thì phải biết trước rồi sẽ có ngày thoát ly !
Thế là Hậu cứ bàn giao công tác cho em rồi nói với mọi người :
- Trước khi tạm biệt các chị em, tôi chỉ xin nhắc lại nguyên tắc hệ trọng nhất của chúng ta là tuyệt đối giữ bí mật. Trong phòng này có 6 người. Tôi đi, chỉ có 6 người biết. Bố mẹ tôi cũng không biết. Nếu mai kia lộ ra tức là 6 người chúng ta chịu trách nhiệm trước đoàn thể !
Rồi Hậu tuyên bố giải tán, lần lượt ôm vai từng người, hẹn ngày tái ngộ. Chị em nhỏ lệ bịn rịn, nói lời tiễn đưa chí tình. Nhưng Hậu gạt đi, thẳng thắn giục họ ra về.
Đêm hôm ấy, Hậu và Duyên nằm bên nhau, trăn trở không tài nào ngủ được. Hậu cố ngăn giòng lệ, bảo em :
- Duyên ơi ! Chị em mình chưa chút đền đáp công ơn sinh thành dưỡng dục của bố mẹ. Nay chị lại sắp phải ra đi mà chẳng biết bao giờ trở lại mái nhà này. Chả biết bao giờ mới gặp lại bố mẹ …. Chị cứ nghĩ đến mà thấy náy cả cõi lòng …
Duyên úp mặt vào vai Hậu, nức nở :
- Chị đừng nói nữa, em òa lên khóc bây giờ ! Bao nhiêu năm nay có chị có em. Bây giờ chị ra đi để lại em một mình …
Duyên nấc lên, không nói tiếp được nữa. Hậu cũng khóc tấm tức. Một lúc sau, Duyên nói thêm :
- Lẽ ra chị chẳng nên tự nguyện đi chuyến này. Sao không để người khác đi trước ? Anh Tân mới mất. Nỗi buồn ấy chưa nguôi. Nay chị lai đi thì bố mẹ đến héo rụôt mà chết mất !
Hậu cứng rắn đáp :
- Chị cũng biết như thế. Nhưng chị là bí thư, lại là người đứng ra thành lập chi bộ này. Nếu chị không tự nguyện đi đầu thì làm sao động viên được người khác chứ !
Hậu nói thế thật ra chỉ mới là một mặt. Còn một nguyên nhân nữa thúc đẩy Hậu ra đi là vì mới đây trong làng có người đến hỏi cưới Hậu. Đó là con trai ông chánh tổng đã mãn nhiệm. Thời này, cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy, Hậu sẽ phải vâng lời cha mẹ về làm dâu cái gia đình mà Hậu cho là cường hào ác bá trong làng. Tháng trước, trong bửa cơm tối có đông đủ cả nhà, bà Lương bảo :
- Trưa nay, bà tổng Trương sang chơi, có ý xin mày cho con giai bà ấy ! Vào nhà ấy thì tốt con ạ !
Với bà Lương, đây là một bản tin quí giá vì Hậu đã ngòai 20, lại đã một lần không thành vì bà Cần định hỏi Hậu cho Tuất rồi bả đổi ý. Lần này thì bà tin chắc con gái bà sẽ gặp lương duyên trong một gia đình có thế lực. Nhưng Hậu im lặng không nói gì. Cô biết bố mẹ mình còn nợ bà tổng khá nhiều tiền và việc gả cô chỉ là cách gán nợ hoặc khất nợ, cho nên cô vừa tủi thân vừa bực mình. Từ khi giác ngộ cách mạng và học tập đấu tranh giai cấp. Hậu đã mất hết cảm tình với người giàu, bất kể là giàu do cần cù chăm chỉ hay bóc lột của người khác. Hậu chưa thù ông bà tổng là may lắm rồi, làm sao có thể chấp nhận về làm dâu nhà đó ! Bởi vậy, Hậu phải ra đi để tránh tình trạng khó xử cho cha mẹ.
Im lặng một chút, Hậu bảo Duyên :
- Thôi em ở lại, cố gắng an ủi bố mẹ. Em thay chị, phụng dưỡng bố mẹ lúc tuổi già. Dù hoàn cảnh thế nào đi chăng nữa, cũng không được cho bố mẹ và thằng Hoàn biết là chị thoát ly theo cách mạng. Vì nói dại, nhỡ chị có bị bắt thì sẽ liên lụy đến cả nhà. Rồi mai kia có dịp, chị sẽ liên lạc về và tạ tội với bố mẹ !
Nói được bấy nhiêu, Hậu cảm động quá, úp mặt xuống gối khóc nấc lên. Duyên cũng ôm vai chị, chan hòa nước mắt. Một lúc sau, nỗi sầu vơi bớt, Duyên mới ngẫng lên nói
- Đành rằng không thể cho bố mẹ biết là chị đã thoát ly theo cách mạng. Nhưng chị đi rồi, bố mẹ hỏi em, em trả lời thế nào ?
Hậu đã chuẩn bị sẳn, gạt nước mắt đáp :
- Nếu bảo là chị bỏ nhà ra đi, người ta sẽ đồn chị là chị theo giai, nhục nhã cho gia đình mình lắm ! Ấy là chưa kể bố mẹ sẹ lùng kiếm, tốn công tốn sức mà chả có lợi ích gì Chi bằng chị để lại mảnh giấy, nói là chị chán đời tự tử. Chị đã nghĩ kỹ rồi, chỉ có cách ấy mới là hay nhất ! Khi nào thuận tiện, chị sẽ nhắn tin về.
Duyên lật úp người nằm sấp, ngóc đầu lên và nhắc lại :
- Anh Tân mới mất chưa đầy năm, bố mẹ chưa nguôi nỗi buồn. Nay nếu chị lại báo tin tự tử thì sợ bố mẹ chết mất. Nhất là mẹ ! Bố thì từ ngày anh Tân mất, đổi hẳn tính tình, lắm lúc như người mất hồn. Chị có cách nào khác không ?
Hậu thở dài đáp :
- Chị cũng biết thế, nhưng chả có cách nào khác. Chị vừa nói rõ với em rồi. Nếu chị bỏ đi không nói gì, một là thiên hạ sẽ đồn chị theo giai. Hai là theo hội kín. Theo giai thì bố mẹ nhục nhã. Theo hội kín thì bố mẹ sẽ bị bắt điều tra. Mật thám cứ nghe đến hội kín là đánh đến gãy xương, chết gục trong tù cũng chưa biết chừng ! Thì cứ xem anh Minh đấy. Anh Minh đi tù đã khổ, mà ở nhà, bác Tuyền có được yên thân đâu ! Hết lý trưởng, trương tuần, lại đến mật thám đến hoạnh họe. Khổ thân ! Bác già rồi mà có hôm trương tuần trói cả chân tay, bỏ nằm lăn dưới đất như con lợn ! … Thôi em ạ ! Đành vậy chớ biết làm sao ! Bố mẹ buồn một thời gian rồi sẽ quên đi !
Duyên yên lặng đồng ý vì chính cô cũng chả nghĩ ra cách nào hay hơn. Duyên ngồi dậy, lôi dưới gầm giường ra chiếc rương gỗ sơn đen đựng quần áo, lần dưới đáy tìm cái túi vải nhỏ do chính tay cô tự may. Cô mở nút bấm, lấy hết tiền đưa cho chị. Chỉ có hơn hai đồng bạc, nhưng Hậu nhất định không nhận. Cô bảo :
- Em cứ giữ lấy. Thế nào cũng có lúc phải cần đến ! Chị đi công tác, chắc đoàn thể sẽ lo liệu cho chị !
Hai chị em nằm bên nhau, thức gần đến sáng mới chợp mắt. Gà chưa gáy tiếng thứ nhất, ngoài đường đã có tiếng chân người vác cuốc ra đồng sớm.
Hậu chợp mắt được một lúc thì tự động giật mình tỉnh dậy. Quay sang bên cạnh thấy Duyên nằm ngửa, hơi thở đều đặn chứng tỏ Duyên đang say giấc. Bên ngoài trời còn mờ tối, cổng làng chắc chưa mở. Hậu nằm êm thêm một lúc để chờ sáng. Lòng cô tràn ngập những cảm giác hỗn độn, vừa bịn rịn nhớ thương người ở lại, vừa nôn nóng muốn đi ngay vì nghĩa lớn. Cô nghĩ đến Trần Khải vàa hy vọng sẽ gặp lại Trần Khải ở Hà Nội. Chẳng phải vì cô say mê Trần Khải mà vì ít ra cũng có một người quen hướng dẫn ở nơi xa lạ. Với cô, Trần Khải là một hình ảnh cao sang lắm, từng dẫn dắt cô vào con đường cách mạng, cô không dám nghĩ tới chuyện tình cảm riêng tư. Cô chỉ hình dung ra Hà Nội là chốn đô thị sầm uất và cô cần một ngừơi từng trải như Trần Khải chỉ bảo về công tác.
Hậu che miệng ngáp rồi từ từ ngồi dậy, tựa lưng vào vách. Bên cạnh Duyên vừa trở mình nằm nghiêng, một chân hơi co lên. Hậu khom người xuống kéo tấm chăn đắp cho Duyên vì cái vái của Duyên co lên cao quá, hở gần tới mông. Rồi Hậu rón rén bước xuống, mò mẵm trong bóng tối, lấy mấy bộ quần áo bỏ vào trong giỏ cói. Cô nhìn lại em gái, căn phòng ngủ nghèo nàn nhưng đằm ắm tình cảm bao nhiêu năm qua. Rồi cô nhẹ nhàng đẩy cửa bước ra sân, men theo lối sân nhà bếp ra con lộ chính, khởi đầu một cuộc hành trình vì lý tưởng. Con đường làng vắng ngắt, mờ mờ hơi sương, im lìm chạy giữa những rặng tre san sát dẫn ra tới cánh đồng. Con đường quen thuộc này, hôm nay in dấu bước chân của Hậu, biết đâu chẳng là lần cuối!
Mới đi cách nhà độ vài chục mét thì thấy có bóng người gánh đôi quang gánh từ phía trước tiến lại. Hậu lẻn vội vào một lối nhỏ và núp sau bụi tre đứng chờ vì không muốn ai gặp mặt. Đó là chị Búp chuyên làm nghề xin phân bò. Mỗi sáng sớm, chị gánh hai cái thúng, tạt vào những nhà có nuôi bò, xông vô chuồng và hốt phân mang về để bón ruộng. Đất dai xứ Bắc vốn là đất ngàn năm, trồng trọt từ đời này qua đời khác, chẳng còn chút màu mỡ nào để nuôi cây. Cho nên bắt buộc người ta phải bón phân chuồng!
Chờ chị Búp đi khá xa, Hậu mới lại lao ra tiếp tục lộ trình.
Ở nhà Duyên cũng choàng dậy lúc mặt trời vừa mọc. biết chị đã đi rồi, Duyên thấy trống vắng lạ thường. Trống vắng trong căn buồng và trống vắng trogn lòng. Ngày anh Tân mất, cô đã có cảm giác hụt chân vì mất đi người hướng dẫn hoạt động. Nhưng cái cảm giác đó không mãnh liệt như hôm nay bởi dù sau anh Tân cũng không gần gũi Duyên như Hậu. Đôi mắt cay nhứt vì thiếu ngủ, Duyên ra dàn nước rửa mặt và hình dung ra chiều nay, khi cha mẹ cô biết tin Hậu đã vắng nhà. Vừa xúc miệng cô vừa quay nhìn lên nhà trên. Cô thấy ông Lương đã dậy từ lâu, đang ngồi hút thuốc lào ở gian giữa.Cô thở dài buồn bã, vào bếp đun nước pha tràcho bo rồi lấy cuốc ra đồng như thường lệ.
Cả ngày làm việc uể oải trên cánh đồng ngô, có lúc Duyên hoảng hốt tưởng tượng ra Hậu ra đi rồi sẽ không trở lại giống như anh Tân trước đây. Anh Tân nhận công tác lần đầu, đã ra người thiên cổ. Biết đâu nhà Duyên lại sắp đón nhận thêm một đám tang nữa!
Buổi chiều mặt trời xuống chênh chếch sau cây đa, Duyên đã ra về. Bà Lương đã nấu cơm xong đang dọn ra hiên nhà. Nhà này vẫn có thói quen ăn tối ngoài hiên nhà cho nó mát và đỡ muỗi. Cả nhà ngồi quay quanh cái mâm đồng đặt trên chiếc chiếu cũ, bà Lương quay sang hỏi Duyên:
- Cái Hậu nó đâu? Sao giờ này chưa về?
Ông Lương bưng bát cơm, hững hờ nhìn ra cổng. Từ ngày Tân mất ông thay đổi tính nết rất nhiều. Xưa kia ông hay bẳn gắt, hơi một tí là đánh mắn các con. Tân chết rồi ông như người mất hồn, cạy mồm không thèm nói. Nhiều hôm Hậu lên tỉnh hoặc ghé nhà bạn bè đến khuya mới về, tưởng thế nào ông cũng nổi trận lôi đình, hóa ra về, ông cứ ngồi yên, chả có phản ứng gì, làm như không nôm thấy. Riêng bà Lương, gần đây thì cũng đã quen với việc về trễ của Hậu, bởi bà biết từ ngày mở lớp cắt may, Hậu giao tiếp rất đông bạn bè trong xóm. Nhưng hôm nay bà cần gặp Hậu vì trưa nay bà tổng Trương lại sang để nhắc lại việc hỏi Hậu cho con giai bà. Với bà Lương thì chỗ ấy không nên chần chờ làm lỡ cơ hội. Bà quay sang Duyên, nhắc lại:
- Sáng nay nó có đi làm chung với mày không?
Duyên đáp:
- Không mẹ ạ. Lúc con đi, chị con còn chưa dậy!
Bà Lương bực mình nói:
- Thế là cả ngày hôm nay nó đi đâu? Không ra đồng với mày à? Hay là nó lại gánh đỗ đen ra chợ tỉnh bán? Nó có nói gì với tao đâu!
Ông Lương chen vào:
- Bà cứ ăn đi. Kệ nó! Nó về, nó ăn sau!
Bà Lương chẳng biết nói sao, đành bưng bát cơm lên, uể oải gắp thức ăn. Bà vừa ăn, vừa lóng ngóng trông ra cửa. Cơm nước xong, trời tối dần, vẫn chẳng thấy Hậu về, bà Lương sốt ruột giục Hoàn chạy đi kiếm:
- Sang nhà cái Nhâm xem nó có ở bên ấy không?
Bấy giờ Duyên mới vào buồng hốt hoảng chạy lao ra, tay cầm mảnh giấy nhỏ và đọc cho mọi người nghe. Bức thư di ngôn của Hậu chỉ có mấy dòng, giã từ bố mẹ và các em. Hoàn giằng mảnh giấy, xem lại một lần nữa:
" Khi bố mẹ đọc được lá thư này thì con đã chết rồi! Bố mẹ đừng mất công tìm con nữa. Con năm nay đã hai mươi, làm lụng đầu tắt mặt tối mà chẳng đủ nuôi gia đình, không giả được nợ nần cho bố mẹ. Con thấy con vô dụng, chẳng muốn sống nữa. Con đành cam tội bất hiếu với bố mẹ vậy. Xin bố mẹ tha thứ cho con. Vĩnh biệt bố mẹ và các em. Hậu".
Bà Lương nghe xong, ngã lăn xuống đất. Ông Lương thì ngồi lặng thinh trên thềm nhìn ra khoảng sân bóng tối đang phủ dần. Duyên cũng giả vờ khóc rống lên thảm thiết. Thằng Hoàn chạy ra sân hái lá trầu không hơ lửa đánh gió cho mẹ tỉnh lại. Bà Lương vật vã khóc nghẹn từng cơn:
- Ối con ôi là con con ôi! Mẹ thương con biết là dường nào! Sao con nỡ bỏ cha bỏ mẹ, bỏ các em con! Hậu ơi!
Rồi cứ thế cả tuần lễ kế tiếp, bà lang thang tìm xác con. Lòng bà cực kỳ hối hận vì tưởng rằng Hậu bị bà ép gã cho con ông chánh Tổng nên mới tự tìm cái chết. Ngày ngaỳ, họ hàng thân thích tập trung, chia nhau từng toán đi tìm xác Hậu. Cả mấy cô trong chi bộ cũng rủ nhau kéo đến hỏi thăm Hậu, nhìn Duyên bằng ánh mắt cảm thông, rồi làm bộ lăng xăng tìm xác Hậu. Dọc mé sông, vạch các bụi rậm, nhìn các nhánh cây, khoắng dưới đáy giếng. Chỗ nào cũng xem xét, cũng gọi "ba hồn chín vía" mà chẳng thấy dấu tích của Hậu. Bà Lương ngồi trên bờ đê, nhìn xuống dòng sông mênh mông, nước chảy cuồn cuộn, nức nở kêu:
- Con ơi! Con sống khôn thác thiêng, về báo mộng cho mẹ biết xác con ở đâu. Mẹ nỡ lòng nào để con chết bờ chết bụi cho đành! Con ơi là con!
Duyên lúc đầu chỉ giả vờ khóc cho mọi người khỏi nghi. Nhưng về sau thấy bà Lương sướt mướt quá thì chính cô cũng mũi lòng khóc theo và khóc thật tình như Hậu đã chết rồi! Cả mấy cô trong chi bộ đến nhà Duyên như Nhâm, Đoan và Nhu cũng cùng một tâm trạng như Duyên, ai cũng sụt sùi nước mắt bởi khóc là một căn bệnh hay lây. Bà Lương cứ lúc mê lúc tỉnh, bỏ ăn bỏ ngủ, đêm hôm thơ thẩn nói nhảm một mình ngoài sân.
Duyên bức rức chụi không nổi trước cảnh chết đi sống lại vật vờ của bà Lương, nhất là mỗi khi khóc thương Hậu, bà lại nhắc luôn đến cả Tân. Mấy lần Duyên đả toan nói thật với mẹ là Hậu còn sống. Nhưng Duyên cố gắng phấn đấu để giữ nguyên bí mật của tổ chức. Huống chi ở cương vị bí thư chi bộ, cô càng không thể yếu mềm nương theo tình cảm gia đình mà vi phạm lời thề tuyệt đối trugn thành với đảng. Nhớ lời Hậu dặn đêm cuối cùng, Duyên chỉ còn cách tìm lời an ủi mẹ để đề phòng bà Lương quẩn trí, tự tìm cái chết theo hai con.
Đêm đêm, Duyên sang nằm ngủ chung với bà Lương, trăn trở vì thương mẹ, nhớ chị, có khi thức trắng luôn tới sáng.
Bước sang ngày thứ tám, mới sáng thức dậy bà đã bảo Duyên:
- Con thay quần áo, đi với mẹ?
Duyên ngơ ngác hỏi lại:
- Đi đâu hở mẹ?
Vừa hỏi Duyên vừa lo lắng nhớ lại trước đây đã từng theo mẹ xuống tận Hà Nội để dò tin tức của Tân. Nhưng bà Lương đáp ngay:
- Cứ đi với mẹ, sang bên kia sông!
Duyên chưa biết bà Lương định làm gì bên kia sông, nhưng thấy mẹ tiều tụy quá, cô đành nghe lời, vào buồng thay quần áo rồi cầm nón bước ra. Hai mẹ con rảo bước trên con đường đất ngang qua cánh đồng dẫn đến chân đê. Con đường này, bao năm nay in dấu chân Hậu và Duyên bởi nó là con đường đọc đạo để dân làng ngày ngày ra làm ruộng. Cánh đồng bao la hai bên, đang mùa cuốc vỡ, bao nhiêu người ngừng tay lao động, ngẩn đầu lên nhìn theo hai mẹ con. Họ đều biết cái thảm cảnh vừa xảy ra trong gia đình bà: Hai đứa con theo nhau giã từ dương thế! Họ muốn bỏ cuốc chạy lại chia buồn cùng bà, nhưng ngại khơi dậy vết thương, bắt bà phải khóc thêm mtộ lần nữa.
Hai mẹ con đến lưng chừng dốc đê thì trời bỗng nhiên đổ cơn mưa dù không có dấu hiệu báo trước. Vì lúc đi trời quang mây tạnh, nên bà Lương với Hậu chỉ có nón chứ không mang áo tơi. Gió ngược chiều thổi mạnh như hắt vào mặt mà bà Lương thì nóng ruột muốn đi ngay, sợ mất thì giờ. Duyên lo âu bảo mẹ:
- Hay là vào trong quán nước, chờ tạnh bớt hẵng đi mẹ ạ! Mẹ đang mệt, con sợ mẹ bị cảm thì khồ!
Bà Lương lắc đầu:
- Thôi con ạ! Sang bên ấy cho xong việc rồi về! Chịu khó vất vả một tí!
Duyên nhíu mày hỏi"
- Nhưng việc gì chứ? Việc gì mà mẹ phải sang tận bên kai sông?
Bà Lương thở dài đáp:
- Mẹ không tìm được xác chị con mà chôn cất cho tử tế, thì mẹ áy náy lắm! Mẹ muốn để nó nằm bên cạnh anh nó!
Chưa nói hết câu, bà đã nghẹn ngào như có vật gì chẹn lấy cổ. Duyên nén tiếng thở dài, lặn lẽ theo mẹ lại bến đò. Cô đứng nhìn mặt sông mênh mông mờ mờ dưới làn nước mưa dày đặc. Chờ khá lâu mới có chuyến đò ngang, hai mẹ con leo lên thì toàn thân đã bắt đầu thấm lạnh.
Lên bờ bên kia, lại đi một quãng khá xa trên khúc đường lầy lội, mới đến căn nhà nhỏ có treo hình bát quái trước cửa. Bấy giờ, cô mới biết mẹ đi tìm người lên đồng, nhờ họ gọi hồn Hậu về, cho biết xác Hậu đang nằm ở đâu để đem về chôn. Duyên nhìn mẹ xót xa như xát muối trong ruột, nhất là từ ngực bà trở xuống đã ướt đẫm, đang run lên vì nứơc mưa thấm lạnh vào cơ thề. Muốn gọi hồn thì trước hết phải có hồn thì mới gọi hồn về đươc chứ!
Hậu còn sống lù lù, đã chết đâu mà gọi hồn! Duyên đưa tay đập cửa và gọi lại một lần nữa:
- Có ai trogn nhà không? Làm ơn mở cửa cho chúng tôi vào với!
Duyên dứt câu thì cánh cửa hé mở. Một người đàn bà khoảng 40, áo tứ thân, yếm đào, váy lĩnh, vấn tóc trần, cất tiếng hỏi hai mẹ con:
- Ở bên kia sông sang đây phải không?
Bà Lương giật mình quay sang Duyên như thầm nói:
- Cô đồng giỏi quá! Sao cô biết chúng tôi từ bên kia sông?
Đối với Duyên thì chẳng có gì đáng phục. Đó chỉ là môt câu đoán mò cầu may mà thôi. Nhìn hai mẹ con ướt đẫm thì đoán là ngồi chuyến đò ngang, chứ khó khăn gì đâu! Hai mẹ con theo gia chủ vào nhà, bỏ nón sát vách, rồi ngồi ké lên mép chõng. Mùi hương tỏa ngào ngạt, cố tình tạo cho căn phòng nhỏ không khí trầm mặc nghiêm trang. Đó là nơi làm ăn của cô đồng Diêu, nồi tiếng khắp tỉnh là có khả năng gọi hồn người chết về để gặp gỡ thân nhân còn trên dương thế. Bình thường, cô đông khách lắm. Đôi khi còn phải đi xa vì nhiều người nhà giàu hoặc quan quyền tại chức sai đầy tớ đến thỉnh cô về tận dinh để hỏi việc. Hôm nay may mắn cô có nhà, lại gặp trời mưa vắng khách nên mới có thì giờ tiếp hai mẹ con bà Lương. Cô ngồi xuống chiếc ghế mây, bên cái bàn vuông trải khăn đỏ. Bà Lương taon cất tiếng nhập đề thì cô phán:
- Nhà có người mới chết phải không?
Bà Lương lại càng cảm phục. Bà bấm vào vai Duyên để tỏ ý kinh ngạc. Nhưng Duyên chỉ nén tiếng thở dài. Nhìn mặt bà thảm não thế kai thì ai chả đoán được là nhà có người chết, việc gì phải nhờ tới cô đồng! Bà rươm rướm nước mắt phun ra hết nỗi đau trong lòng để cô đồng cứ theo lời của bà mà nói dựa. Cô ghi ngày sinh tháng đẻ của Hậu, bấm đốt ngón tay, vẽ bùa chú trên mãnh giấy màu đỏ và đặt trong cái đĩa cổ rồi bắt đầu gieo quẻ. Mặt cô bỗng tái đi, đôi mắt lạc thần hướng về cõi xa xăm. Rồi chỉ trong khoảnh khắc cô cất tiếng hát nỉ non nghe rất thê lương:
" Thương cha nhớ mẹ sầu bi
Đêm ngày lẩn khuất đi về trông nom "
Bà Lương khóc ngất đi, lăng ra chiếu vì tội nghiệp con gái nặng lòng hiếu thảo mà trời cướp đi quá sớm! Cô đồng được thể, càng hát não nề hơn:
"Không tròn được nghĩa mẹ cha
Chưa đền chữ hiếu hồn đà về âm
Bây giờ xa lánh cõi trần
Xót thương cha mẹ trăm phần đớn đau!"
Những bài vè kiểu này, cô đã chế ra từ lâu để dùng trong các trường hợp tương tự. Nó đánh trúng tâm lý của người còn sống, gợi thêm nỗi xót xa vốn đã tràn ngập trong lòng mẹ thương con. Bà Lương sụt sùi một lúc khá lâu rồi mới nhắc lại câu hỏi chính yếu là xác Hậu hiện giờ nằm ở đâu. Câu này cũng dễ trả lời, bởi lúc này bà đã kể mọi hci tiết cho cô đồng nghe rồi: Hậu tự tử. Cả làng đổ đi tìm. Không thấy treo cổ trên cành cây thì chắc hẳn trầm mình dưới nước. Cô phán:
- Xác nữ nằm ở chỗ có nước, có cây!
Cô nói bâng quơ như thế rồi lập tức đồng thăng! Duyên bực mình lắm, chỉ muốn xông lại vả vào mặt cô đồng vài cái cho hả giận. Nhưng Duyên đành nhịn, đau đớn nhịn mẹ trả tiền cho cô đồng rồi hai mẹ con quay ra cửa.
Bên ngoài, mưa đã giảm hẳn, chỉ còn lất phất rơi. Nhưng gió vẫn thổi vù vù trên quãng đường lầy lội dẫn ra bến đò.
Xế chiều, hai mẹ con về đến nhà. Duyen đi thẳng vào buồn thay quần áo. Bà Lương thì rẽ lên gian giữa, nơi chồng bà đang ngồi trầm ngâm một mình trên cái điếu bát và bô ấm trà. Bà bỏ nón và than:
- Nhà này hết phúc rồi ông ơi! Ông với tôi có làm gì nên tội đâu mà khốn khổ thế này hở giời!
Ông Lương nhắc:
- Bà đi đâu mà ướt như chuột thế kia? Vào thay quần áo đi, không phải cảm bây giờ.
Bà Lương kéo chiếc ghế ngồi đối diện chồng, toan lên tiếng kể về cô đồng Diêu, nhưng ông Lương không thèm chú ý. Ông đứng dậy, bước lại tủ thuốc, lấy ra một cái gói nhỏ đựng trong hủ thủy tinih rồi đưa cho vợ:
- Bà uống ngay cái này đi! Uống với nước ấm. Có việc gì mà phải dầm mưa như thế! Rồi bà ốm nằm một chỗ thì sao?
Hôm sau, bà Lương lại bắt Lương và thằng Hoàn chít khăn tang, mang mấy bó nhang và đồ cúng ra lập bàn thờ ở mé sông. Duyên nghĩ đến Hậu đang công tác trên Thành bộ mà Duyên đành cứ phải lặng yên cúng váy cứ y như Hậu đang ở dưới âm phủ!
Rồi bà lên chùa nhờ thầy lập đàn cầu siêu, suốt một tháng trời tụng kinh, giúp bà cũng khuây khỏa được phần nào. Bà tin rằng con gái bà đa trầm mình xuống sông, bên kia con đê, và sóng nước mênh mông đã đưa xác Hậu trôi dạt không biết tới phương trời nào.
Riêng ông Lương thì nghĩ khác. Tuần lễ đầu tiên sau khi Hậu vắng mặt, ông cũng sầu thảm không kém gì vợ. Nhưng rồi ông đặt lại vấn đề. Suy từ Tân ra, ông lờ mờ đoán Hậu không phải tự tử. Con gái ông chắc cũng theo một nhóm kháng chiến nào đó. Tân đang học hành đàng hoàng, có tương lai rực rỡ, mà còn bỏ lên chui rút trong rừng đến nỗi bị ngã nước mà mất mạng. Huống chi con gái ông ít học hơn, tất nhiên càng dễ bị dụ dỗ hơn.
Ông nhớ lại những lần Tân về nhà mang theo thằng bạn bí hiểm là Trần Khải. Rồi nhớ lại cái lớp học Hậu và Duyên mở ra để tập trung phụ nữ trong làng. Rồi những sách báo, những khẩu hiệu, những lúc Tân và Hậu thậm thụt nói chuyện riêng với nhau. Như vậy là kết luận Hậu chưa chết. Ông vẫn càn hy vọng. Hậu chỉ bỏ nhà đi mà thôi. Nhưng bỏ đi thì kể như đã chết, cho nên vợ ông lên chùa cúng kiến là phải. Chỉ có một điều là, dù tin chắc Hậu vẫn còn sống, ông vẫn không dám nói với ai kể cả vợ ông. Bởi vì nếu lý trưởng biết con ông theo hội kín làm giặc, thì cả gai đình ông khó sống ở cái làng này. Ông phải dấu kín chuyện ấy. Trước đây, lý trưởng đã từng hỏi ông về Tân, về nhữgn ngày Tân âm thầm bỏ học. Ông phải nói dối con ông nghe theo lời bạn bè, vui thú cô đầu, quên cả học hành. Giờ đây, nhìn vợ khóc, ông cứ để cho khóc, coi như ông cứ tin là Hậu đã qua dời như trong bức thư tuyệt mệnh Hậu để lại. Lý trưởng đã ghé chia buồn với ông, sau khi cái Nhung, con trai lý trưởng,cùng một số học viên lớp đang may cũ, kéo đến giúp bà Lương đi tìm xác Hậu dọc theo ven đê. Ông Lương lúc ấy đã đoán là Hậu vẫn còn sống, nhưng vẫn phải não nuột thở dài bảo lý trưởng:
Cảm ơn ông lý có lời hỏi thăm! Thưa thật với ông thời buổi này nhiễu nhương quá, luân thường đạo lý bị đảo ngược hết ả rồi! Chả giấu gì ông, bà tổng Trương cho người đánh tiếng xin cái Hậu nhà tôi là hẵng cứ như thả, vì cháu Tân mới mất, nhà lúc này vắng vẻ quá! Nhưng bà nhà tôi lại sốt ruột vì cái Hậu nó đã ngoài hai mươi...
Lý trưởng ngắt lời:
- Nghĩa là cô ấy không bằng lòng đám nhà cụ Tổng?
Ông Lương chép miệng:
- Thế mới khổ chứ lị! Không bằng lòng mà nó không nói, cho nên mới nông nỗi!
Lý trưởng nói vài lời phân ưu cho đúng thủ tục rồi hân hoan ra về, không hề có chút ngờ vực nào là Hậu còn sống!
Sở dĩ lý trưởng không nghi ngờ hội kín là bởi vì từ trứơc đến nay, ở Hải Ninh chưa hề có một phụ nữ nào dám bỏ nhà ra đi tham gia hoạt động cách mạng chống Pháp. Từ Cần Vương, Đông Du, cho tới những phong trào kháng chiến bạo động nối tiếp nhau, Hải Ninh hầu như không có một đóng góp nào rõ rệt. Con trai thoát ly vốn đã hiếm, huống chi là con gái. Điều đó vượt quá sự tưởng tượng của dân trong làng. Có thể nói Hậu là người thứ nhất mở một trang sử tiên phong cho nữ giới ở Hải Ninh mà đến giờ phút ấy chưa ai nghĩ tới. Ngay cả lý trưởng được chỉ thị theo dõi rất sát những thành phần khả nghi mà cũng không hề mường tượng nổi đến việc thân dặm trường của một cô gái chân yếu tay mềm như Hậu. Ngày Hậu mở lớp dạy đan may và quốc ngữ, ông từng đến xem xét nhiều lần mà không thấy dấu hiệu gì chứng tỏ Hậu liên quan đến hoạt động chính trị. Trước sau, ông vẫn tin rằng Hậu muốn nói nghiệp cha, đứng ra dạy chữ và dạy nghề cho thanh niên trong làng mà thôi. Nay thì ông tin chắc là Hậu đã chọn cái chết vì bị cha mẹ ép gã, đúng như lời ông Lương tự thú. Ông có hỏi thăm cái Nhung thì chính con gái ông cũng nói như ông Lương, cho nên ông lại càng yên trí là cái Hậu không còn trên dương gian này nữa. Như thế ông cũng yên lòng, khỏi bẩm báo lên Huyện lên Tỉnh về sự vắng mặt của Hậu trogn phạm vi ông chịu trách nhiệm kiểm soát. Với ông lúc này, chỉ những thành phần tân học như Tân Như Minh, mới là đối tượng mà ông cần để ý theo đúng khuyến cáo của thượng cấp thường xuyên gởi xuống nhắc nhở.
Ngồi nói chuyện với ông Lương, cũng có lúc, lý trưởng tự hỏi:
- Hay là nó trốn theo giai?
Nhưng ông lại gạt bỏ ngay ý nghĩ ấy vì ông vẫn tin gia phong nhà ông Lương không thể suy đồi như vậy được. Tự tử vì tình đã là khủng khiếp lắm rồi, nói chi đến việc bỏ nhà theo không người thì thật là đốn mạt không bút mực nào tả xiết nỗi!
Ông Lương tiễn ông lý ra tận cổng. Lúc chia tay trên con đường làng dưới rặng tre già, ông lý đăm chiêu:
- Xưa nay ở Hải Ninh chưa từng xảy ra chuyện tự tử bao giờ, nhất là con gái mới lớn. Âu cũng là sách vở mà ra cả! Ông giáo thử nghĩ lại mà xem, tôi nói có phải không? Tôi áng chừng chỉ vì cái Hậu nhà ông có chữ nghĩa, rồi cứ nhồi nhét mãi dăm ba quyển tiểu thuyết vớ vẩn vào đầu, khiến cho mất hết cương thường, nên mới ra nông nỗi này! Xem thế thì đủ biết, chữ nghĩa thì chẳng có lợi gì cho đàn bà con gái cả! Cha mẹ dặt đâu con ngồi đó. Lễ giáo nghìn đời vẫn thế, chứ làm gì có chuyện con không chịu cha mẹ gã chồng rồi tự tử! Lỗi là tại tiểu thuyết cả. Làm ông giáo mất đứa con! Cái Nhung nhà tôi dạo trước cũng qua đây học chữ quốc ngữ với cái Hậu nhà ông giáo. Nhưng học để cho biết với người ta thôi, chứ sách báo thì tôi cấm ngặt! Tôi mà bắt gặp nó cầm quyền sách là chết ngay với tôi!
Ông Lương có cảm tưởng lý trưởng đang mắng mình vì đã quá dễ dãi với con cái. Nhưng lúc này ông không tiện tranh cãi chỉ gật đầu rồi bảo! Cảm ơn ông lý lại chơi! Biết ông nhiều việc tôi chẳng dám giữ!
Lý trưởng gật đầu cầm ba-toong quay đi.
Hôm sau, ông Lý Nhân qua thăm, ngồi uống trà rồi bày bàn cờ tướng để ông Lương giải khuây. Bà Lương cùng hai con lên chùa, ở nhà chỉ có hai ông gật gù đàm đạo ở gian giữa.
Hậu " chết " đã cả tháng nay, mà mãi đến giờ ông Tú mới mò sang với ông Lương thì kề cũng khó hiểu thật! Khác hẳn với ngày Tân nằm xuống, hầu như lúc nào ông cũng có mặt bên cạnh ông Lương, tìm lời khuyên để giúp người bạn tri kỉ của một nhẹ bớt nỗi sầu. Chẳng biết ông Tú có chủ trương trọng nam khinh nữ hay chăng, mà ông lại có thái độ rất dửng dửng khi nhận tin Hậu qua đời. Thậm chí hôm nay đến thăm ông Lương, ông Tú cũng lờ đi, không nhắc gì đến cái chết của Hậu còn đang bao phủ một màu tang ngút trời!
Ngồi nhâm nhi tách trà nóng bên cạnh bàn cờ tướng, khá lâu ông Tú mới thản nhiên hỏi:
- Ông giáo có ti ntức gì về cái Hậu chưa?
Ông Lương giật mình trố mắt nhìn bạn. Nhưng ông vẫn cúi đầu chăm chú vào bàn cờ. Ông Lương hỏi lại:
- Ông Tú bảo sao? Cháu nó mất rồi còn đâu!
Ông Tú kéo cái điếu bát lại trước mặt, vê một điếu thuốc nhét vào nõ rồi thong thả châm lửa. Ông cầm cái đóm trong tay, hạ giọng bảo ông Lương:
- Với người ngoài thì thế. Nhưng với tôi thì ông giáo dấu làm gì! Tôi biết cháu Hậu đang đi theo con đường của anh nó là cậu Tân, chứ có chết chóc gì đâu! Sao ôgn giáo giáo lại giấu tôi!
Nghe những lời quả quyết của ông Tú, ông Lương hồi hợp mừng rỡ và tin chắc là con gái ông còn sống. Ông hạ giọng hỏi nhỏ hơn, bảo ông Tú:
- Ông Tú với tôi là chỗ thâm giao cố cựu, có điều gò mà tôi giấu ông đâu! Nhưng chính tôi cũng còn đang phân vân, chả biết hư thực thế nào. Tôi cũng mong là cháu còn sống...
Ông Tú ngắt lời:
- Còn sống! Tôi tin chắc như thế! Cháu Hậu cũng như con gái tôi. Tôi biết cháu từ thuở lọt lòng. Cháu không phải là đứa con gái cưỡng lời cha mẹ đến độ tìm cái chết. Lại càng không phải đứa con gái hư thân mất nết đến nỗi theo giai! Chẳng qua là gần đây, cháu tìm ra cái lý tưởng của cháu, muốn noi theo cậu Tân. Có thế thôi!
Ông Lương thở mạnh rồi nói:
- Ông Tú nói như vậy quả thật tôi như người chết như được sống dậy! Cả tháng nay, tôi luôn cứ nghĩ, tôi với bà nhà tôi chả nhẽ bạc phúc đến nỗi hai năm mất hai đứa con!
Ông Tú rít mtộ hơi thuốc lào thật đầy, ngửa mặt nhả khói rồi bưng tách trà nóng uống cạn. Ông Lương hài lòng nhìn bạn và dặn:
- Chỉ xin Tú giữ kín chuyện này hộ tôi. Lão Lý Bân mà biết được thì chả để cho gia đình tôi yên đâu! Ngay ca bà nhà tôi, tôi cũng không dám cho bà ấy biết là cháu Hậu còn sống. Cứ để bà ấy lặn lội đi tìm xác nó thì làng xã người ta mới không nghi! Ông Tú nhớ hộ tôi...
Ông Tú gật đầu ngắt lời:
- Đành rồi! Chỉ tôi với ông giáo biết với nhau thôi!
Từ đó ông Lương vui hẳn lên, chúi đầu vào bàn cờ tướng. Ông Tú chuyển đề tài, nói chuyện nắng mưa một lút rồi lại quay về đề tài của Hậu. Ông bảo:
- Cháu Hậu ra đi làm việc nước, muôn vàn vất vả! Chỉ mong sao cho cháu bền chí, đừng bỏ cuộc giữa đường! Ông Lương chớp mắt không nói gì. Im lặng một chút, ông Tú kể :
- Thiếu gì người giữa đừơng bỏ cuộc! Nguyễn Bá Trác đậu cử nhânnăm Bính Ngọ lúc 25 tuổi, theo phong trào Duy Tân rồi Đông Du, qua Nhật rồi qua Tàu theo cụ Phan Bội Châu. Trác làm thơ khẩu khí rất hào hùng, khẳng khái. Ấy thế mà bỗng dưng phản bội nghĩa lớn, quay về đầu hàng làm tay sai cho Pháp. Tôi nghe tin giờ này Trác làm tới Tuần phủ Bình Định, chuyên truy lùng và tra tấn những người chống Pháp. Thế mới biết cái bả vinh hoa nó dễ làm siêu lòng người!
Ông Lương gật đầu đồng ý nhưng ngồi lặng thinh không lắm đến câu chuyện của ông Tú. Lòng ông đang rộn rã niềm vui vì có thêm một người bạn tâm giao đồng ý với ông làHậu vẫn còn sống.
Hai người đánh với nhau năm ván cờ tướng như thông lệ rồi ông Tú đứng dậycáo từ ra về. Giá cứ như bình thường, thì ông sẽ nán lại nhắm rựơu với ông Lương. Nhưng ông biết tang gia còn đang bối rối, mẹ con bà Lương đâu còn tâm trí đâu mà cơm đãi khách, nên ông đành rút lui, chờ dịp khác thuận tiện hơn.
Những ngày kế tiếp không khí trong gia đình ông Lương cũng không mấy gì khá hơn. Vẫn những tiếng thở dài não nuột, những tiếng bật khóc giữa đêm khuya.
Chờ vợ hoàn tất mọi thủ tục cúng kiến và cầu siêu cho Hậu, ông Lương mới gọi Duyên ra đầu nhà bảo:
- Bố mẹ chỉ có bốn đứa con. Giờ đã mất hai, chỉ còn con và thằng Hoàn. Anh chị con đi theo nghĩa lớn, lo việc nứơc, chẳng may mất đi, bố chỉ tiếc chứ không trách! Nhưng gia đình nhà ta góp công như thế là đủ rồi. Con ở lại với bố mẹ, đừng đi đâu nữa! Bố nói thế, chắc con hiểu!
Duyên cảm động đến rơi lệ. Từ thuở mới lớn đến giờ, hình ảnh ông Lương luôn luôn là một người cha nghiêm khắc. Ông nói chuyện với con, thường chỉ là ra lệnh, là quát mắng, chứ chưa bao giờ nhỏ lệ như hôm nay. Duyên cúi đầu đáp nhỏ:
- Xin bố mẹ yên lòng, con không đi đâu cả!
Nói thế, nhưng Duyên vẫn biết chắc chắn rằng, nếu đoàn thể gọi đến, cô sẽ sẵn sàng thoát ly ngay.

Chương 4

Ở tù ra, Minh không về Hải Ninh. Anh nán lại Hà Nội, chọn con đường đấu tranh mới là báo chí. Anh viết những bài bình luận chính trị, đã kích chế độ thực dân và đòi cải cách xã hội. Cái hăng say nóng nảy của tuổi trẻ trào ra trên những bản thảo cực kỳ gay gắt, thường bị chủ bút cắt xén và sửa đổi rất nhiều để tờ báo có thể sống còn dưới những cặp mắt cú vọ của Sở Liêm Phóng. Đôi khi anh phải viết bằng tiếng Pháp, ký đại một cái tên Tây nào đó rồi gởi cho những tờ báo có thiện cảm với ngừơi bị trị như L`Argus Indochinois ở thành phố Hàm Long Hà Nội. Ông chủ báo Amedée Clémenti, có vợ Việt Nam, thường hăng hái cổ võ cho nền độc lập An Nam, nhưng bản thân ông lại vướng phải cái thú thuốc phiện quá nặng, làm mất đi khá nhiều cảm tình của người hâm mộ.
Chậm chững vào làng cầm bút, thấy những đàn anh đồng nghiệp có tên tủi như Nguyễn Trọng Thuật, Nhượng Tống, Nguyễn Triệu Luật, Nguyễn Công Hoan, Nghiêm Toản, Trúc Khê, Trần Huy Liệu v.v... đều đã gia nhập Việt Nam Quốc Dân Đảng, Minh thấy lòng mình cũng nao nao thôi thúc vì tự cho rằng mình không thể đứng bên lề khi chung quanh có cả một hệ thống thanh niên trí thức đang dấn thân vào cuộc chiến đấu dành độc lập cho xứ sở. Huống chi bản thân Minh từ khi mới lớn, vốn vạch ra con đường để theo đuổi là chống những hủ tục làm chậm tiến Việt Nam, đồng thời chống những đè nén của giặc ngoại xâm thông đồng với quan quyền phong kiến. Thì đây, Việt Nam Quốc Dân Đảng chính là đoàn thể đáp ứng đúng hai khác vọng ấy của Minh.
Tuy nhiên cái ấn tượng mạnh nhất thúc đẩy Minh gia nhập Quốc Dân Đảng đã đến với anh trong một buổi hợp bí mật ở Thành Bộ Hà Nội, nơi đó anh có dịp gặp một đồng chí lớn hơn anh gần mười tuổi, tên là Lê Hữu Cảnh. Cảnh sinh năm 1895 tại Hà Đông, trong một gia đình công giáo rất sùng đạo. Gia đình Cảnh kinh doanh ngành đồ gốm ở Hà Nội, cho cảnh theo học trường dòng tức là trung tiểu học Colège Puginier nằm trên phố Carreau trong khu nhà chung thuộc giáo hội Thiên Chúa Giáo. Puginier là tên một linh mục người Pháp có công xây nhà thờ lớn Hà Nội, tức thánh đường Saint Joseph khánh thành dịp lễ Noel năm 1887, tức là trước Vương Cung Thánh Dường Sài Gòn một năm.
Thời Pháp thuộc, người công giáo vẫn bị coi là thành phần hưởng lợi của Pháp, cho nên hoặc đứng vào hàng ngũ thân Tây, hoặc dửng dưng đứng giữa, không tích cực chống Pháp. Điều này cũng dễ hiểu, một phần người Pháp muốn lợi dụng Công giáo, lại thêm phong trào Văn Thân kỳ thị đẩy khối dân Thiên Chúa giáo xa dần cộng đồng dân tộc. Thêm vào đó, từ khoảng 1920, dưới thời đức giáo hoàng PIO XI, chủ trương của giáo hội là công khai tuyên chiến với chủ nghĩa vô thần sua khi Lenin lập được chế độ Cộng Sản tại Nga năm 1917.Từ ngày ấy, người Công giáo mặc nhiên coi kẻ thù chính cần đối phó là Cộng Sản theo lời dạy của giáo hội. Tất cả những thế lực khác trở thành thứ yếu. Thậm chí có người sẵn sàng hợp tác với Pháp để chống cộng. Lê Hữu Cảnh là một trường hợp giáo dân khác thường.
Lê Hữu Cảnh sau khi học trường dòng Puginier đã được tuyển vào lính Pháp. Thời ấy quân dân Việt Nam đi lính cho Tây, dù có khả năng đến đâu thì chỉ có được ở hàng hạ sĩ quan mà thôi. Cho nên những cấp bật mà người Việt nghe quen tay là Cai (hạ sĩ), Đội (trung sĩ) vaQuản (thượng sĩ). Cai và Đội được gọi bằng thầy. Tới chức Đản thì được gọi là quan. Thầy cai, thâỳ đội, quan quản. Lê Hữu Cảnh đi lính Pháp lên tới chức Quản, tức là quyền hành bổng lộc cũng thuộc vao hàng khá. Nhưng ông xin giải ngũ trở về và chuyển sang làm việc trong xưởng Hỏa Xa Hà Nội. Như thế, nói chung Lê Hữu Cảnh là thành phần được Pháp đào tạo, nâng đỡ, cho công ăn việc làm để từ đó có cuộc sống tương đối đầy đủ nhất là Cảnh đi theo đạo Thiên Chúa, một tôn giáo được xem như đồng minh của Pháp. Vậy mà Cảnh từ khước hết, mãnh liệt lao vào công cuộc chống Pháp bằng hành động rất can đảm với trí óc thông minh và từng trải của mình. Thái độ ấy làm Minh vô cùng cảm động. Nhìn bao nhiêu công chức đang lĩnh lương của Pháp, bao nhiêu con cái trong những gia đình quan quyền, từ thông ông phán cho đến án sát, tuần vũ, dám từ bỏ cuộc đời an nhàn để kéo nhau vào Quốc Dân Đảng. Minh không thể làm ngơ đứng ngoài, Minh đã từng nể phục những người như Phó Đức Chính, tốt nghiệp cao đẳng công chánh, như Nguyễn Ngọc Sơn vừa du học bên Pháp về, tương lai hứa hẹn cuộc sống thịnh vượng, thế mà họ vẫn tham gia sáng lập Việt Nam Quốc Dân Đảng ngay từ buổi đầu. Nay gặp Lê Hữu Cảnh, Minh còn nể hơn, bởi trước đó Minh có thành kiến là người Công Giáo không chống Pháp.
Giữa lúc lòng đang hăng say, Minh gặp Nguyễn Vă Viên, một đảng viên gắng bó với Quốc Dân Đảng từ khi Tổng Bộ Việt Nam Quốc Dân Đảng còn có cái danh xưng sơ khởi là Chi Bộ Nam Đồng Thi Xã. Nguyễn Văn Viên và Nhượng Tống Hòan Phạm Trân đọc bài viết của Minh trên báo, biết anh là người cùng chí hướng, liền ngỏ lời rủ anh gia nhập. Minh không lưỡng lự. Anh hăm hở tuyên thệ ngay và được Nguyễn Văn Viên giao cho công tác tuyên truyền trong tổ đảng thuộc Thành Bộ Hà Nội. Anh cũng giã từ người bà con, dọn ra riêng thuê căn gác trọ ở xóm bình dân, vì cần làm việc kín đáo, thức khuya viết bài, cần liên lạc với đoàn thề và nhất là tránh liên lụy cho gia đình người thân nếu chẳn may hành tung anh bị mật thám phát hiện.
Lùi trở lại ngày 25 tháng 12 năm 1927, chi bộ Nam Đồng Thư Xã quyết định tổ chức đại hội đại biểu toàn quốc để chính thức khai sinh Việt Nam Quốc Dân Đảng. Đại hội sở dĩ chọn ngày lễ Chúa Giáng Sinh là để dễ đi lại trà trộn vào đám đông vì đồng bào Công Giáo khắp nơi đều lũ lượt kéo đến các nhà thờ. Hơn thế nữa, đối với người Pháp, Noel là lễ lớn nhất trong cả năm, dù sao thì chúng cũng vui chơi tiệc tùng, lơ là việc tuần tra. Nhờ vậy, đại hội khai mạc lúc 8 giờ tối, đã diễn ra tốt đẹp như đồng Lê Thành Vỵ, nằm trong làng Thể Giao, đất cũ thuộc Huyện Thọ Xương, thành phố Hà Nội.
Kể từ đó, sức phát triển Đảng bung ra quá nhanh và quá rộng. Đảng đưa ra chương trình hoạt động gồm ba giai đoạn: Bí mật, bán công khai và tổng khởi nghĩa. Quan trọng nhất vẫn là giai đoạn một, tức là thời kỳ bí mật kết nạp Đảng viên và phát triển Đảng. Nhưng biến triển của tình thế diễn ra quá nhanh, Đảng viên quá hăng say và phần lớn chỉ có nhiệt tình yêu nước mà chưa có kinh nghiệm đấu tranh, nên chỉ được một năm 1928 là tương đối an bình. Năm sau, bão tố ùa đến thật nhanh, đưa Việt Nam Quốc Dân Đảng vào một viễn ảnh cực kỳ bi thảm. Âu cũng là định mệnh của lịch sử!
Lúc bấy giờ phong trào mộ phu đang lên rất cao ở toàn miền Bắc, người cứ đi mà chẳng thấy về. Là nhà báo, Minh âm thầm lao vào những cuộc điều tra bằng những thăm dò và phỏng vấn rộng rãi hầu viết những phóng sự nhằm phơi bày những đau khổ tận cùng của những kẻ lầm lỡ ghi danh làm mộ phu, hoặc bị đưa vô Nam Kỳ hoặc đi những phương trời thuộc địa xa xăm của Pháp. Báo không dám đăng, anh cùng các đồng chí thảo truyền đơn bí mật rải khắp nơi, gay gắt chống việc mộ phu và can ngăn đồng bào đừng nhẹ dạbị dụ dỗ nghe lời tha phương cầu thực. Chẳng riêng gì Việt Nam Quốc Dân Đảng, phía Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội cũng tung ra hàng loạt truyền đơn có nội dung tương tự, nhất trí lên án việc mộ phu.
Lúc này Đảng Tân Việt kể như đã giải thể. Đảng này khởi đầu có tên là Phục Việt do nhóm thanh niên trí thức tân học thành lập, như Tôn Quang Phiệt, Nguyễn Xuân Chữ, Mai Lâm, Đặng Thái Mai, Trần Phú, Nguyễn Thị Minh Khai v.v... Về sau, nhóm Tân Việt sát nhập vào Đông Dương Cộng Sản Đảng. Những đảng viên có lập trường chính trị như bác sĩ Nguyễn Xuân Chữ, Nguyễn Đắc Lộc, đành bỏ đảng, không hoạt động nữa. Từ đấy, lực lượng chống Pháp chỉ còn lại hai đoàn thể đáng kể, hoạt động song hành là Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội và Việt Nam Quốc Dân Đảng. Vì cùng một mục tiêu tối hậu, cùng chia sẽ những hoạn nạn và cì cả hai đều quá bận với những chuyện của nội bộ, nên những hiềm khích chưa xảy ra cụ thể giữa đôi bên, nhất là khi lãnh đạo chủ chốt ở bên kia là Nguyễn Ái Quốc vẫn còn lẫn khuất ở nước ngoài. Suốt tháng 4 năm 1928, đại diện hai đảng đã gặp nhau liên tục để bàn việc kết hợp, nhưng không có kết quả. Quốc Dân Đảng trủ chương Tổng Bo lãnh đạo cuộc cách mạng phải đặt ở quốc nội để cùng nằm gai nếm mật, cùng chiến đấu với đồng chí và đồng bào. Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội thì cho rằng Tổng Bộ nên đặt ở nước ngoài, chẳng hạn bên Trung Hoa, để tránh bị địch bắt, bởi nếu Tổng Bộ bị bắt thí như rắn bị mất đầu, đoàn viên sẽ hoan mang và tan rẽ dễ dàng. Quốc Dân Đảng thì không đồng ý vì cho rằng như thế là hèn nhát, là ném đá giấu tay. Tranh luận mãi chả đi đến đâu. Vì khát vọng đoàn kết, tháng 5 năm 1928, Tổng Bộ Quốc Dân Đảng cử người qua tận Thái Lan để gặp lãnh tụ cao cấp hơn của Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội. Phái đoàn Hồ Văn Mịch gặp Hoàng Ngọc Ẩn, tức Hoàng Văn Hoan, ở Udon, một tỉnh nhỏ phía Bắc Thái. Chuyện cũng không thành vì Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội thiếu thiện chí. Bề ngoài, họ tiếp đãi Việt Nam Quốc Dân Đảng rất niềm nở, nhưng bên trong họ không thật lòng muốn thống nhất. Đây chẳng phải là lần đầu. Trước đó, hồi tháng 5 năm 1927, khi quốc dân đảng chưa chính thức ra đời, còn hoạt động kín đáo trong khuôn khổ nhím Nam Đồng Thư Xã, Nguyễn Thái Học cũng đã từng cử đại diện là Nguyễn Đức Cảnh sang tận Quảng Châu gặp Nguyễn Ái Quốc để bàn chuyện kết hợp. Nhưng Cảnh không thuyết phục nổi Nguyễn Ái Quốc, trái lại ông bị Nguyễn Ái Quốc dụ dỗ, từ bỏ Quốc Dân Đảng gia nhập Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội, trở thành một đảng viên Cộng Sản tiên khởi tại Bắc Kỳ sau này. Trường hợp hợp của Cảnh cũng tương tự như của Trần Phú, con quan tri huyện Đức Phổ, lúc đầu theo Đảng Phục Việt. Đảng cử Phú sang Quảng Châu gặp Nguyễn Ái Quốc để tính chuyện hợp tác chống Pháp. Phú bị Nguyễn Ái Quốc thuyết phục, ở lại luôn rồi kết nạp vào Đảng Cộng Sản. Nguyễn Ái Quốc gởi Phú đi học lớp chính trị bên Mạc Tư Khoa, rồi trở về làm Tổng Bí Thư đầu tiên của Đông Dương Cộng Sản Đảng, lúc Phú 26 tuổi.
Sau những nổ lực liên kết không thành ấy, Nguyễn Thái Học vẫn chủ trương giữ giao hảo thuận hòa với mọi đoàn thể cách mạng khác, bởi trong cách nghĩ ngay tình của ông, bức cứ ai cùng chung ký tưởng đánh đổ thực dân Pháp, thì đều được coi là đồng chí cả!
Một hôm bà Truyền từ Hải Ninh tất tả chạy xuống Hà Nội thăm con. Vì Minh chưa báo tin về làng, nên bà Truyền vẫn tưởng Minh còn ở nhà trọ của người bà con mình. Đó là người em cùng cha khác mẹ, lấy chồng làm thợ kim hoàn ở ngay phố Hàng Bạc và bà gởi Minh trọ hcọ ở đấy. Bà khệ nệ xách mấy cái giỏ cối đựng mấy món quà nhà quê, suất hành từ lúc gà mới gáy sáng, đến nhà người em thì trời đã quá trưa. Người em đi vắng. Cái Nhi, con gái thứ ba, nhìn bà Truyền tội nghiệp, ân cần bảo:
- Khổ thân bà quá! Lặn lội từ dưới ấy lên đây! Mẹ cháu lại vừa đi vắng. Bà ngồi chơi tạm để cháu dọn cơm mời bà xơi, đợi mẹ cháu về!
Thông thường ở miền Bắc, hai chị em gái thì người ta gọi là "con dì, con dà", nghĩa là cái Nhi phải kêu bà Truyền là "dà" mới đúng. Nhưng dân trong làng có thói quen là hễ anh hay chị của bố, thì gọi là "bác", mà anh hay chị của mẹ thì kêu bằng "bá".
Bà Truyền vừa cầm nón quạt mồ hôi vừa đáp:
- Đừng cháu! Cháu đừng bày vẽ cơm nứơc cho mất thì giờ! Bá ăn trước khi đi bụng vẫn còn lưng lửng! Với lại, bá vội lắm. Có việc phải gặp thằng Minh một tí rồi lại về ngay!
Nhi tròn mắt nhìn bà:
- Anh Minh có còn ở đây nữa đâu! Dọn đi cả mấy tháng rồi bá ạ! Mẹ cháu với cả nhà cháu giữ mãi mà anh ấy chả chịu ở lại!
Bà Truyền suýt đánh rơi cái quạt. Bà lo âu hỏi:
- Thế cháu có biết bây giờ nó ở đâu không?
Thấy bà quá lo lắng, Nhi vội cười trấn an:
- Có chứ bá! Cháu biết!...Thôi thế này bá ạ. Nhẽ ra cháu phải dọn cơm mời bá xơi đã. Nhưng bá bảo là bá vội, thì cháu đưa bá lại nhà anh Minh cho đỡ sốt ruột!
Bà Truyền thở phào nhẹ nhõm. Bà gượng cười bảo cháu:
- Mày nhớn quá rồi! Giá gặp ngoài đường, không khéo bá chẳng nhận ra! Năm nay bao nhiêu rồi hả con?
Nhi bẽn lẽn đáp:
- Cháu 17 rồi bá ạ!
- Thế đã có đám nào chưa?
Nhi xấu hổ cúi mặt không đáp. Cô đội nón lên và nói lảng:
- Thôi đi, bá! Vừa đi vừa nói chuyện!
Bà Truyền lấy lại một ít quà để lại cho chị em Nhi, rồi xách giỏ theo cô cháu ra đường.
- Đến khu Khâm Thiên thì may quá Minh mới ở tòa báo về. Đứng trong khung cửa sổ trên gác trọ nhìn xuống, Minh giật mình nhận ra mẹ mình đang cùng cô em họ chuẩn bị băng ngang đường. Vừa cởi áo ngòai xong, Minh lại vội vàng mặc lại rồi lao xuống cầu thang vừa cài nút. Anh đứng chờ sẵng bên này đường,mẹ vừa sang tới tươi cười hỏ:
- Mẹ lên bao giờ đấy?
Rồi Minh đở cái giỏ cói cho mẹ, Nhi bỏ nón khẻ cúi đầu:
- Em chào anh a! Ít lâu nay chả thấy anh lại chơi. Mẹ em cứ nhắc mãi!
- Đúng ra thì cả nhà bà dì, chỉ có Nhi là mong Minh ở lại nhất. Nhi có cái giằng co khổ sở là cô muốn theo tân thời, thay đổi chút ít về trang phục bên ngòai.Nhưng cha mẹ cô quá bảo thủ, lúc nào cũng bắt mặc quần áo màu đậm, hoặc đen hay nâu. Hà Thành đang chuyển mình trong giới phụ nữ, lẻ tẻ đã bắt đầu có những cô bạo dan để răng trắng & mặc quần áo màu sáng, bỏ khăn bịt đầu và đánh phấn Côty. Nhi muốn bắt trước, nhưng cả nhà phản đối chỉ mình Minh công khai ủng hộ. Đôi khi Minh thấy Nhi ngồi lặng lẽ soi gương và u sầu buồn cho sự kiềm chế mà cô phải chịu đựng.
Minh chưa kịp đáp thì bà Truyền, gỡ nón cầm tay, vừa thở vừa mắng:
- Con dọn nhà sao không cho mẹ biết? Mà tưởng dọn đi đâu, háo ra là đến cái xóm cô đầu này! Chỗ này bao nhiêu người tan nát cửa nhà rồi đấy! Con liệu mà giữ gìn! Bố mà biết con ở đây thì thế nào cũng mắng ầm lên!
Minh cười chống chế:
- Được cái thuê nhà rả mẹ ạ! Con chưa báo tin về vì đắng nào mẹ lên đây, thì mẹ cũng phải ghé thăm dì Thu, chứ chả lẽ chỉ gặp con rồi về!
Nhi chen vào:
- Thì em cũng bảo thế! Em mời bá ở lại xơi cơm, nhưng bá cứ nhất định đòi gặp anh ngay! Chắc là bá biểu anh về cưới vợ!
Minh cảm động nhìn Nhi gật đầu:
- Cám ơn Nhi! Lâu quá không thấy cô lại chơi!
Họ hàng ở Hà Nội chả có ai, nên Minh rất bó với gia đình bà dì, nhất là anh đã từng ở trọ mấy năm, ăn ngủ, giỡn đùa với mấy em. Chính vì vậy từ khi Minh dọn đến căn gác mới này, một đôi lần Nhi và mấy đứa em nhỏ có kéo lại chơi, nhân tiện dọn dẹp nhà cửa cho Minh. Cũng có hôm Nhi bất ngờ mang thức ăn đến cho Minh. Niêu cá kho, hoặc món dừa khô kho thịt. Những thứ mà Minh rất thích lúc còn ở trọ nhà Nhi.
Hôm nay Nhi cũng muốn nán lại, nhưng biết bà Truyền kín đáo muốn nói chuyện với Minh, nên cô vội vã cáo từ:
- Cháu về trước bá nhé! Chốc nữa mời bác với anh Minh lại nhà cháu xơi cơm! Giờ này chắc mẹ cháu về rồi đấy!
Bà Truyền lắc đầu:
- Để khi khác cháu ạ! Cháu về nói với mẹ cháu là bá vội lắm. Nói chuyện với anh Minh một tí rồi bác lại về ngay! Bá gởi lời tăhm mẹ cháu và cả nhà!
Nhi đi rồi bà Truyền theo con trai len gác. Bà lay hết quà trên giỏ ra đặt trên bàn cho con. Quà nhà quê thì cũng chỉ có vài quả ổi, quả bưởi chín cây cùng chục bánh rợm, bột gạo nếp nhân đường, bà đặt người ta gói tối hôm qua.
Minh khép cửa, cài then rồi quay lại, lo lắng hỏi ngay:
- Mẹ lên đột ngột thế này chắc nhà có chuyện gì, phải không mẹ?
Minh sợ bố mình lâm bệnh bất ngờ. Nhưng bà Truyền ngồi xuống giường, phe phẩy nón lá và lắc đầu. Minh vội vàng cầm tờ báo quạt cho mẹ. Bà Truyền mặt u sầu nói:
- Có việc gì đâu! Cả nhà vẫn khỏe mạnh cả! Mẹ lên là vì cậu Tân, con bác Lương, mới mất. Chôn ba hôm rồi!
Minh ngắt lời:
- Việc này thì con biết!
Bà Truyền xua tay:
- Cậu ấy đang đi học, bỏ ngang đi đâu biệt tích. Nửa năm sau mò về, người xanh như tàu lá chuối. Chết vì sốt rét ngã nước!
Minh lại gật đầu lặp lại:
- Vâng. Con biết!
Bà Truyền thở dài nhìn con nặng trĩu ưu tư:
- Từ ngày con bị bắt, lão lý Bân được chỉ thị của Huyện là phải để mắt theo dõi vì sợ con theo hội kín đấy. May mà có chú Phúc làm phó lý, che chở cho con, nên làng xã người ta mới để yên cho con tới giờ. Cậu Tân nhà bác Lương thì ai cũng quả quyết là chốn theo hội kín chống Tây, sang Tàu hoạt động rồi bị ngã nước rồi mới trở về. Tối hôm qua, chú Phúc sang chơi, ngồi nói chuyện với bố mẹ gần đến nửa đêm rồi mới về. Chứ cứ nhắc đi nhắc lại mãi là con phải cẩn thận. Chớ có nhẹ dạ nghe theo lời bạn bè rủ rê. Chú Phúc bảo, công văn trên Huyện, trên tỉnh gởi xuống hàng loạt, báo động là hiện giờ đang có hai hội kín đang tuyên truyền mạnh là Cộng Sản và Quốc Dân Đảng. Cả hai đều nguy hiểm như nhau. Chú Phúc bảo mẹ là bên làng Cốc, mật thám mới ập vào bắt nguyên một đám thanh niên giữa tiệc đám hỏi. Nghe bảo là Quốc Dân Đảng giả vờ làm đám hỏi để hợp hành, che mắt mật thám, nhưng có đứa bên trong tố giác. Chú Phúc giục mẹ lên nói với con, bảo con bớt giao du với người lạ. Viết báo thì pahỉ đắn đo, đừng có dính dáng gì đến chuyện thời cuộc. Bút sa gà chết, lúc nào cũng pahỉ cẩn thận từng li từng tí. Nếu tìm được việc gì káhc thì bỏ hặn, đừng viết báo nữa thì càng tốt!
Nói xong những điều mà bà Truyền đã nhẵm suốt quãng đường, bà Truyền kết luận:
- Bố mẹ nhịn ăn nhịn tiêu cho con đi học, mong con thành tài để đỡ đần bố mẹ lúc tuổi già. Nhưng con trót dạy làm càng để cho người ta đuổi, khiến việc học bị dở dang. Bây giờ làm lại cũng chưa muộn. Thời buổi nhiễu nhương, yên phận thủ thường sống cho qua ngày, đừng để bố mẹ nhìn con bị bắt một lần nữa. Mà lần này thì chắc chắn không ai van xin cho con được nữa đâu!
Minh cảm động vì sự lo toan của mẹ mình, lội bộ từ sáng lên đây chỉ để dặn dò đôi lời. Mà bà nói đúng: Ông ký giả Pháp ngày ấy vào tù lãnh Minh ra, bây giờ đã trở lại lèm vệic luôn tại Paris, viết cho tờ Action Francaise. Ông vẫn theo quan điểm cấp tiến, nhưng xa xôi vạn dặm, có chuyện gì liên quan đến Minh, ông không thể can thiệp được nữa!
Minh cười trấn an mẹ:
- Xin mẹ cứ yên lòng. Con lớn rồi. Con biết giữ thân! Nhờ mẹ thưa lại với bố với chú Phúc là lúc nào con cũng cẫn thận!
Rồi anh đổi ngay đề tài, hỏi mẹ:
- Tối nay mẹ ngủ lại đây với con, sáng mai hẵn về?
Bà Truyền cầm nón đứng dậy:
- Không! Mẹ về ngay bây giờ. Ở nhà trăm công ngàn việc...
Rồi bà nghiêm trang nhắc lại những lời dặn dò một lần nữa trước khi bước xuống thang gác, đi bộ ra ngoại ô. Bà dự trù về đến Hải Ninh thì trời cũng vừa tối.
Bà Truyền về rồi, đêm ấy Minh trăn trở không ngủ được vì giằng co phấn đấu. Thương cha mẹ nặng trĩu trong lòng, nhưng không thể vì tình riêng mà bỏ dở con đường riêng đang theo đuổi. Anh nhớ lời đảng trửơng Nguyễn Thái Học đã nói:
- Nếu ai cũng nặng tình riêng, không dám xã thân vì đại nghĩa, thì giặc Pháp muôn đời vẫn cai trị nước ta!
Một ngày cuối năm 1928, ủy viên Thành Bộ Hà Nội Nguyễn Văn Viên, đến gác trọ của Minh ở Khâm Thiên để nhờ anh khảo tờ truyền đơn kể tội thực dân nhân ngày kỷ niệm một năm Quốc Dân Đảng ra đời. Trong cuộc sống hàng ngày thì Viên là nhân viên bán hàng cho một hãng buôn lớn của Pháp. Về sinh hoạt đoàn thể thì Viên phụ trách các chi đoàn công nhân Việt Nam làm việc trong các xí nghiệp hoặc công ty của Pháp Minh cũng là một Ủy viên Thành bộ, nhưng không giữ chức bởi anh cần chồ đứng độc lập đề dễ hoạt động trong giới báo chí.
Hôm ấy, đến nhà Minh thấy xấp bản thảo viết dở đặt trên bàn ,Viên tò mò mở ra xem rồi máu nóng cứ bừng bừng bốc lên .Một phần vì uất hận ,một phần vì muốn gây tiếng vang cho Đảng ,Viên nghiến răng bảo Minh.
- Phải giết thằng René Bazin ! Giết nó thì mới trừ được mối họa cho đồng bào và cũng để cảnh cáo những tên mộ phu khác !
Minh đang ngồi xổm trên sàn nhà pha trà mời khách. Bản chất Minh là một thanh niên khí phách, ngang tàng, nhưng khi gia nhập Quốc Dân Đảng, anh tự khép mình vào kỷ luật đoàn thể, nên anh ngước lên bảo:
- Muốn làm gì thì cũng phải hợp Thành Bộ để thống nhất ý kiến, rồi xin lệnh Tổng Bộ!
Viên đáp:
- Đã đành là thế. Nhưng giết thằng Bazin thì ai chả đồng ý!
Rồi Viên quăng xấp giấy trên mặt bàn, hăm hở xuống thang gác, không kịp uống nước trà. Minh ngạc nhiên nói với theo:
- Ô hay! Đi đâu mà cuống lên thế! Ngồi chưa nóng đít đã chạy là thế nào? Việc gì thì cũng phải cân nhắc, đừng có hấp tấp!
Minh chưa dứt câu, Viên đã ra tới lề đường.
Về Thành Bộ, Viên tiến hành hội ý ngay. Đa số các đồng chí đều tán thành cả. Đặc biệt là các chi đoàn công nhân thì ai cũng hối thúc Viên phải thanh toán Bazin. Viên hăm hở chạy lại Khách Sạn Việt Nam, cơ sở kinh tài công khai của Đảng ở phố Hàng Bông mới khai trương hôm 30 tháng 9. Đảng trưởng Nguyễn Thái Học và một số ủy viên trung ương đang có mặt tại đây. Viên xin gặp và tha thiết đề nghị trừng trị Bazin. Đảng trưởng Nguyễn Thái Học vốn có giao tình khá thân với Nguyễn Văn Viên vì trước khi Việt Nam Quốc Dân Đảng chính thức thành hình, thì nhóm thanh niên yêu nước chung quanh Nguyễn Thái Học đã cùng nhau bí mật cho ra đời một tổ chức bí mật chống Pháp lấy tên là: " Chi Bộ Nam Đồng Thư Xã " hồi cuối tháng 10 năm 1927. Chi Bộ Nam Đồng Thư Xã chính là tiền Tổng Bộ Việt Nam Quốc Dân Đảng sau này. Nguyễn Văn Viên cũng có mặt trong Chi Bộ đó. Hai tháng sau, khi Chi Bộ Nam Đồng biến thành Tổng Bộ Quốc Dân Đảng thì Nguyễn Văn Viên mới nhận nhiệm vụ mới thuộc Thành Bộ Hà Nội, phụ trách vận động các tầng lớp công nhân.
Nghe Viên trình bày ý nguyện của mình và của đông đảo công nhân trong các nhà máy đòi trừng trị Bazin, đảng trưởng Nguyễn Thái Học và các ủy viên Tổng Bộ dứt khoác gạt đi ngay. Giết Bazin này sẽ có Bazin khác. Huống chi Việt Nam Quốc Dân Đảng đang trong thời kỳ hoạt động bí mật, không nên vọng động, gây sự chú ý cho mật thám Pháp. Nguyễn Thái Học nhắc lại bài học Nguyễn Khắc Cần của Việt Nam Quang Phục Hội 15 năm về trước mà các đồng chí dưới Thành Bộ như Viên có thể không còn nhớ. Đó là ngày 26 tháng 4 năm 1913, ở khu phố Tràng Tiền xa hoa vốn chỉ để cho Tây Đầm cư ngụ, thực khách đông đảo da số là lính Pháp, đang ăn uống trong nhà hàng thuộc khách sạn Con Gà Vàng (Coq d`Or), thì Nguyễn Khắc Cần, một đảng viên Việt Nam Phục Hội, quăng một trái tạc đạn vào đám lính viễn chinh ấy. Quả đạn chỉ giết được hai tên Pháp và một người Việt, nhưng mật thám Pháp bắt nhốt 254 người bị tình nghi, trong đó có Nguyễn Khắc Cần và sáu người nữa bị xử tử hình, kéo theo hàng loạt án tù giam và biệt xứ khác.
Nhắc lại kinh nghiệm cũ Nguyễn Thái Học bảo Viên:
- Mỗi năm, thực dân Pháp khai thác cao su ở nước ta, thu lợi cho chúng gần 310 triệu Phật lăng, mà tiền lương chúng trả cho công nhân chưa đầy 40 triệu! Tội bóc lột không chối cãi vào đâu được! Giết Bazin là đúng! Tuy nhiên, hiện nay đa số các đồng chí trong các cấp lãnh đạo của Đảng, đều nằm trong sổ bìa đen của mật thám Pháp. Chúng chỉ chờ cơ hội là ra tay bắt. Nay nếu ta vội giết Bazin thì sẽ tạo cớ cho thực dân Pháp khủng bố toàn diện. Vậy khuyên các đồng chí bình tâm để ra sức lo việc lớn. Bazin chẳng qua chỉ là một cành cây. Hễ cây đổ thì cành sẽ đổ theo!
Viên thất vọng chẳng biết nói sao, đứng sớ rớ một chút rồi chào từ giã. Đứng bên đảng trưởng Nguyễn Thái Học là ủy viên Hoàng Văn Đào, trước đây phụ trách vận động ở Thanh Hóa, mới được mời về tăng cường cấp trung ương. Anh nghiêm nghị nhắc Viên:
- Đó là lệnh Tổng Bộ. Đồng chí cần chấp hành!
Viên vâng dạ rồi lầm lũi trở về. Lệnh của đảng trưởng rõ ràng như thế, nhưng Viên lại tự vạch cho mình một hướng đi khác, nhất là xung quanh anh có khá đông đồng chí giục anh ra tay. Anh phải giết Bazin để đồgn bào và đồng chí tin tưởng vào sức mạnh của Việt Nam Quốc Dân Đảng. Anh tự trấn an mình rằng anh hành động là vì Đảng chứ không phải vì cá nhân anh. Trong tâhm sâu, Viên cũng có chút "cạnh tranh" với Việt Nam Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội lúc này cũng tung cán bộ đi khắp nơi để vận động quần chúng. Cũng giống như quan điểm của Tổng Bộ, Viên không thù ghét Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội. Nhưng Viên thấy cần phải làm một cái gì nổi đình nổi đám để nâng cao uy tín của Quốc Dân Đảng. Ám sát toàn quyền Pie`rre Pasquier hoặc tổng giám đốc Nha Liêm Phóng Đông Dương Louis Martin thì vừa khó vừa phải chờ thời gian thuận tiện. Năm 1924, Phạm Hồng Thái đã từng quyết tâm giết toàn quyền Matial Henry Merlin tại Quảng Châu mà việc không thành, phải trầm mình tự tử. Suy đi nghĩ lại thì Viên chỉ thấy tên mộ phu Rene Bazin là dễ trừng trị hơn cả! Giết hắn, sức mạnh của Quốc Dân Đảng sẽ tăng gấp bội!
Vì tin chắc như thế, cho nên dù đảng Nguyễn Thái Học không tán thành, Nguyễn Văn Viên vẫn cứ nhất định lặng lẽ tiến hành.
Từ hôm ấy, Minh không gặp lại Viên. Dòng đời lặng lẽ trôi, Minh cắm đầu viết lách trên căn gác nhỏ, dùng bút mực để phcụ vụ lý tưởng theo hướng đi của Đảng đã vạch ra, đồng thời cũng đễ có chút tiền độ nhật.
Một chiều tối cuối năm âm lịch Mậu Thìn, nhưng đã sang đầu tháng 2 dương lịch 1929, chỉ còn chưa đến mười ngày nữa là Tết, Minh ở tòa báo về, tạt vào quán nhỏ bên kia đường mua một gói thuốc Bastos vì anh vừa lãnh được món tiền nhuận bút mà chủ báo thiếu anh từ giữa năm. Nợ nần gì thì năm hết Tết đến người ta cũng cố thanh toán để khỏi mang theo cái xui sang năm mới. Minh kẹp tờ báo vào nách, bóc gói thuốc, vỗ ra một điếu gắn lên môi. Bên cạnh anh,xát góc cây bàng, có quầy nhỏ của ông thợ sửa mũ mà Minh quen biết đã nữa năm nay. Minh quay lại, khom người mời ông điếu thuốc, đồng thời tặng ông tờ báo cuối năm. Ông đưa cả hai tay đỡ lấy và nói theo thói quen:
- Thầy cho tôi xin! Mời thầy ngồi choi, uống cốc nước chè!
Minh gật đầu đáp:
- Vâng. Tôi lên buồng một tí rồi xuống ngay!
Minh băng qua đường, đẩy cành cửa nhỏ, lên gác, cất bớt tiền dưới đáy gương. Căn gác đìu hiu quạnh quẽ, quanh năm không dọn dẹp, lúc nào cũng ngổn ngang sách báo, từ mặt bàn, từ trên giường đến sàn gỗ ẩm. Minh đứng nhìn quanh một chút, tự hẹn sẽ dành một buổi quét dọn trước khi Tết đến. Rồi anh trở xuống, qua ngồi nói chuyện với ông thợ sửa mũ dưới gốc cây có tàn lá thấp bốn mùa che nắng.
Còn nhớ dạo mới dọn về khu phố này, ngày ngày từ trên gác trọ xách cặp ra cửa, Minh vẫn thấy ông thợ sửa mũ gật đầu chào anh bằng một cân thân tình:
- Thầy đi làm ạ!
Lúc đầu Minh không để ý chỉ xãgiao chào lại. Người có chữ nghĩa, làm việc văn phòng như Minh thời ấy rất hiếm, nên được xã hội trọng vọng gọi bằng "thầy", như "thầy thông", "thầy ký" v.v... Ngày ngày đứng trong cửa sổ căn gác ngó xuống đường, dù muốn dù không, Minh cũng phải nhìn ông ta ngồi trên chiếc ghế gỗ bên cạnh cái mũ len, nỉ, những chiếc nón cói màu trắng hoặc bọc vải kaki vàng nhạt khách đem tới sửa. Tuổi khoảng 40, mặt mũi khắc khổ, nước da xạm đen. Dáng người gầy gò và lưng hơi khòm có lẽ lao động vất vả từ nhỏ. Toàn thân ông chỉ được vầng trán khá cao và ánh mắt toát ra vẻ thông minh, tư lự. Bạn hàng xung quanh gọi ông là ông Sửu. Trẻ con thì kêu thẳng ông là Sửu què.
Nghề sửa mũ của ông Sửu chắc không khá, bởi khách hàng vào ra thưa thớt. Huống chi ông bị tật ở một chân, bước đi khập khiễng khó khăn. Một người tầm thường như thế đáng lý ra thì chỉ là một bóng mờ như bao người khác giữa phố phường, chẳng bao giờ được Minh chú ý. Nét đáng yêu duy nhất Minh thấy ở ông chỉ vì một lý do đơn giản là ông nói năn lễ phép. khác hẳn những người lao động chân tay mà Minh thường hay tiếp xúc, lúc nào cũng lạnh nhạt với Minh.
Một hôm Minh ghé quầy thuốc lá ngay bên cạnh quầy mũ của ông Sửu. Minh giật mình kinh ngạc thấy ông chăm chú đọc cuốn sách viết về tư tưởng Mạc Hữu Vy và Lương Khải Siêu do Nam Đồng Thư Xã ấn hành. Thời bấy giờ, người biết chữ còn rất hiếm, nhất là trong giới thợ thuyền. Huống chi loại sách này khô khan khó nuốt, khó nuốt, không phải để giải trí. Minh tiến lại gần và ngỏ lời làm quen:
- Ông đọc sách gì đấy? Xem xong cho tôi mựơn xem được không?
Ông Sửu vội buông cuốn sách, đứng dậy, niềm nở gật đầu chào Minh:
- Chào thầy, quyển này thì thầy còn lạ gì nữa mà phải mượn!...Thèm đọc báo mà chả có tiền mua, thành ra hễ khi nào vắng khách, tôi lại lôi quyển này ra xem! Mấy chục bện rồi đấy. Nhưng càng đọc càng thấy hay, thầy ạ!
Minh thân tình ngồi xuống chiếc ghế đẩu xát gốc cây, mời ông điếu thuốc và bảo:
- Ông thích đọc báo thì thỉnh thoảng tôi biếu ông một tờ.
Ông Sửu xuýt xoa đáp:
- Thầy có lòng như thế thì thật là quý hóa quá! Tôi nghe đồn thầy viết cả báo tiếng Tây!
Minh hân hoan đáp:
- Vâng, Nhưng thỉnh thoảng thôi! Ông có thích xem thì tôi biếu ông luôn!
- Thầy cho thứ nào, tôi cũng quý cả!
Thế là từ hôm ấy, Minh hay ra ngồi đàm đạo với ông Sửu. Sống thui thủi một mình, có thêm người bạn để hàn huyên cũng tốt. Hai người ngồi hút thuốc Bastos, uống trà mạn sen, nói đủ thứ chuyện nắng mưa, nhưng đôi bên cùng né tránh những đề tài quốc cấm bởi chưa ai tin ai cho tới hôm nay, sau nửa năm dè dặt, hai người đã khá thân nhau. Minh từ căn gác nhỏ chạy xuống, băng qua đường. Ông Sửu vội kéo ghế mời Minh ngồi rồi chuẩn bị gót trà trong bình htủy ra hai cái cốc như thường lệ. Nhưng Minh ngăn lại và vui vẻ bảo:
- Không! Hôm nay phải uống rượu ông Sửu ạ! Chè thì ngày nào chả uống! Tòa báo vừa cho lĩnh lương cuối năm!Mình tống rượu nghinh tân một hồi cho thỏa thích. Ông muốn nhắm rượu với thứ gì thì cứ tùy thích! Tôi đãi!
Ông Sửu từ tốn đáp:
- Thầy cho uống rượu thì tôi dạy gì từ chối. Nhất là năm hết Tết đến, uống để quên hết những vất vả trong năm qua! Nhưng hôm nay thầy cho tôi khất. Tại tôi có câu chuyện muốn thưa với thầy!
Nghe giọng nói nghiêm trang của ông Sửu, Minh tắt nụ cười, chớp mắt nhìn ông chờ. Anh lấy gói thuốc, chìa ra mời ông Sửu. Ông Sửu đưa hai tay kính cẩn đỡ lấy theo thối quen, gắn một điếu lên môi. Rồi ông trao Minh cái nón mũ nỉ cũ, bảo anh cầm lấy như một khách hàng đến thuê ông khâu nón. Ông hỏi bâng quơ:
- Năm nay thầy có định về quê ăn Tết không?
Minh lắc đầu:
- Công việc nhiều quá. Thư thư, ra Giêng này rộng tháng dài tôi mời về!
Để thiên hạ khỏi chú ý, ông Sửu lấy kim chỉ ra, vá một cái mũ nỉ đã bạc thếch. Ông vừa làm vừa nhỏ nhẹ kể:
- Đọc bài của thầy năm nay, biết thầy là người có chí hướng, tôi mới dám thố lộ tận tâm can...
Rồi ông cho Minh biết, trước đây ông từng tích cực hoạt động chống Pháp trong tổ chức Việt Nam Quang Phục Hội. Ông bị Pháp bắt và tra tấn đến mấy năm, ra tù thì bị bại hẳn mtộ chân. Ông vỗ nhẹ bàn tay lên đầu gối mình rồi thở dài bảo:
- Dạo này đi lại cũng đã khá lắm. Chứ lúc mới ở tù ra, lê không nổi thầy ạ! Tôi cứ tưởng suốt đời phải ngồi một chỗ!
Minh tròn mắt nhìn ông cảm phục. Anh biết rõ: Việt Nam Quang Phục Hội do cụ Phan Bội Châu thành lập ở Trung Hoa theo đường hướng cách mạng dân quốc của Tôn Dật Tiên, nhằm mục đích lật đổ thực dân Pháp. Nhưng Quang Phục Hội chưa làm được gì đáng kể thì đã bị Long Tế Quang ở Quảng Đông trở mặt đàn áp để làm vui lòng Pháp. Giờ đây, nhiều đoàn viên Quang Phục Hội đang lưu vong bên Tàu, nghe tin Quốc Dân Đảng thành hình, đã kéo nhau về gia nhập, đồng thời huấn luyện cho đội quân cảm tử tiên khởi cho Việt Nam Quốc Dân Đảng. Chính vò thế, trong tim ông Sửu cũng như đa số đảng viên Quang Phục Hội, thì Quốc Dân Đảng là đoàn thể anh em, nhất là cụ Phan Bội Châu đã được Tổng Bộ Quốc Dân Đảng mời làm chủ tịch danh dự.
Minh ngồi thẳng lên, nhìn ông Sửu bằng cặp mắt đổi khác, vừa gần gũi vừa nể trọng. Minh cũng đã từng vào tù, nhưng tù học sinh vì tội rải truyền đơn ngày lễ truy điệu cụ Phan Chu Trinh, mặt thám Pháp biết Minh không nằm trong tổ chức nào nên chỉ tát cho mấy cái rồi đem nhốt. Minh lại may mắn được lãnh ra sớm, kinh nghiệm chẳng có bao nhiêu để tự hào.
Ông Sửu mở nắp bình thủy, rót trà ra hai cốc tủy tinh cáu ghét, vàng như bôi nghệ. Ông trao cho Minh một cốc rồi nói:
- Mời thầy! Hôm nay, tôi pah loại trà đặc biệt. Thầy uống thử đi, chắc chắn sẽ thấy khác mọi khi!
Minh uống một hớp nhỏ, nhưng chẳng còn bụng dạ nào để quan tâm đến hương vị của tách trà. Anh đưa mắt nhìn quanh rồi hạ giọng hỏi ông Sửu một câu quan trọng:
- Từ ngày ấy tới giờ ông có còn...
Ông Sửu lắc đầu ngắt lời:
- Không thầy ạ. Tôi thành người tàn phế rồi, đâu có còn nhanh nhẹn như trước nữa! Què chân đã đành, mà ngực cứ như có người đè, nhất là những hôm trời trở rét!
Minh bùi ngùi nhìn ông tội nghiệp. Hai người cùng im lặng một chút. Rồi bỗng ông ngẩn đầu lên nhìn Minh, đột ngột hỏi nhỏ:
Còn thầy thấy thế nào? Thầy theo Thanh Niên Cách Mệnh hay Quốc Dân Đảng?
Minh giật mình trố mắt nhìn ông, rồi ngó quanh dù biết chẳng có ai rình rập, trừ lũ trẻ con đánh đáo bên cạnh luôn mồm la hét inh ỏi, Minh lắc đầu nói nhỏ:
- Tôi chỉ viết báo thôi chứ đâu có theo tổ chức nào đâu?
Ông Sửu nghiêm mặt trách:
- Vậy là thầy vẫn giấu tôi! Thầy giấu tôi tức là thầy chưa tin tôi, dù tôi đã kể cho thầy nghe những năm hoạt động của tôi trước đây!
Im lặng một chút, Minh đành thú nhận:
- Vâng. Thú thật với ông: Tôi theo Quốc Dân Đảng! Nhưng sao ông biết mà hỏi? Ông tài thật!
Ông Sửu đăm chiêu nói:
- Tôi nghe bảo cánh trí thức trẻ nhất, nhất là giới nhà báo, đều đứng vào Qucố Dân Đảng cả, phải không thầy?
Minh gật đầu đồng ý. Ông Sửu kể ra danh tánh một số thanh niên tân học trong giới cầm bút cũng như giới nhà giáo rồi hỏi Minh:
- Họ cũng theo Quốc Dân Đảng cả phải không thầy?
Minh gật đầu:
- Vâng! Các anh ấy được kết nạp trước tôi!
Ông Sửu lại hỏi:
- Họ có biết thầy theo Quốc Dân Đảng khôgn?
Minh nhấn mạnh:
- Có chứ! Chúng tôi vẫn liên lạc với nhau mà
Nói dứt câu ấy, Minh cảm thấy bắt đầu bựt bội vì dường như ông Sửu đang cật vấn mình. Ông là cái gì mà ông có quyền hỏi ông những câu tỉ mỉ như thế? Ông chỉ là một kẻ cùng đinh ngồi khâu mũ bên đường, được Minh hạ cố làm quen là quý lắm rồi, sao lại dám đi quá sâu vào chuyện hoạt động của Minh! Người ta nói không sai: Rõ ràng là được đằng chân lên đằng đầu! Thân nhau quá rồi đâm ra lờn mặt!
Mà chẳng phải Minh chỉ bực bội với ông Sửu, anh bực luôn với chính anh bởi vì trong một lúc cạn nghĩ mà anh đã trả lời những câu hỏi mà đáng lẽ anh không được nói ra dù với một người chí thân. Huống chi ông Sửu chỉ là một người mới quen trên đường phố, đã biết tông tích nhà cửa của nó đâu mà kể lễ chuyện hoạt động của mình! Minh đã bất cẩn quy phạm nguyên tắc của Đảng. Anh toan lên tiếng thì ông Sửu thở dài bảo:
- Tôi nói cái này không phải thầy bỏ qua cho tôi! Thầy là người học rộng hiểu nhiều, đáng lẽ ra tôi chẳng dám đánh trống qua cửa nhà sấm. Nhưng vì quý thầy, tôi mới dám mạo muội thưa thật với thầy một điều...
Minh xua tay ngắt lời:
- Không dám! Không dám! Xin ông cứ nói!
Ông Sửu buông kim chỉ, bưng cốc nước trong tay, nhưng không đưa lên miệng. Ông xoay xoay cai cốc rồi tha thiết bảo:
Tôi chỉ là đứa khâu mũ ở lề đường mà tôi còn biết thầy theo hội kín, thì huống chi là mật thám Pháp! Nói dại, giả sử tôi là tay sai của mật thám Pháp thì thầy làm thế nào mà thoát được? Thầy chưa vào tù, thầy chưa biết cái tàn ác của tụi nó như thế nào!
Minh giật thót người vì những lời trách cứ của ông Sửu. Phản ứng tự nhiên khiến anh hoảng hốt nhìn quanh tứ phía. Giờ này, nghe ông Sửu nói, anh mới chợt nhận ra mình quá sơ hở, coi chuyện quốc sự như một trò đùa với tử thần. Ông Sửu lại tiếp:
- Tay hại nhất là thầy biết quá nhiều! Thầy biết rõ những ai theo Quốc Dân Đảng. Như thế thì nguy hiểm quá! Vì chỉ cần một người bị bắt, Tây nó đánh đập, thì sẽ khia ra hết! Tôi đã đi tù, tôi biết! không phải ai cũng chịu nổi những tra tấn cực hình của thực dân Pháp!
Ngưng một chút để suy nghĩ, ông Sửu lại nói thêm:
- Đúng ra một đảng viên thì chỉ được quyền biết vài người sinh hoạt cùng tổ đảng với mình mà thôi, chứ không được biết những người ngoài tổ đảng của mình. Càng biết nhiều thì càng làm hại cho tổ chức!
Minh choáng váng ngồi im, tay run run đưa điếu thuốc lên môi. Sự phát triển ồ ạt của Đảng trong năm qua, quả thật không tránh khỏi được khuyết điểm. Xưa nay chưa hề có một Đảng cách mạng nào còn trong vòng bí mật mà có sức thu hút quần chúng mãnh liệt như Việt Nam Quốc Dân Đảng. Chỉ trong vòng một năm, khắp cả miền Bắc, hầu như tỉnh nào cũng có hình dáng của Đảng, mạnh nhất là cùng châu thổ sông Hồng, sông Mã. Người ta chỉ nghe mơ hồ chủ nghĩa Tam Dân, noi theo bước chân của những nhà cách mạng Trung Hoa, dù chưa hiểu rõ Tam Dân là cái gì mà đủ mọi tầng lớp vẫn nức lòng gia nhập, bất chấp mọi nguy hiểm. Thế mới biết cái nhu cầu đuổi ngoại xâm đã đến lúc chín mùi, cái lòng yêu nước từ lâu vẫn cháy âm ỉ, chỉ chờ cơ hội để mọi người cùng bày tỏ. Trong lịch sử, có lẽ chưa có tổ chức cách mạng nào dáy lên được phong trào ái quốc nòng cháy và mau chóng như Việt Nam Quốc Dân Đảng. Chỉ có điều, sự bồng bột của tuổi trẻ làm cho những người như Minh không nghĩ xa, cho đến nay nghe ông Sửu phân tích, anh mới giật mình tự kiểm! Cái ngang tàn thì Minh có thừa, bởi tự một mình chống lại tất cả các hương chức trong làng Hải Ninh để bênh vực người đàn bà cô thế. Nhưng cái ngang tàn ấy, khi Minh chưa đứng vào tổ chức nào, thì dù có gây tác hại, cũng chỉ một mình Minh chịu thiệt thòi. Còn giờ đây khi Minh đã là đảng viên của Việt Nam Quốc Dân Đảng thì phải gạt bỏ cái anh chủ trương anh hùng cá nhân để khép mình vào kỷ luật.Bởi đúng như ông Sửu nói, một đảng viên bị bắt, có thể làm vỡ cả một mạng lưới của Đảng!
Minh hoang mang nhìn mông lung ra đường, nghe rõ tim mình đập thình thịch vì sợ hãi. Ông Sửu lại nói:
- Thầy tưởng mật thám Pháp không biết Khách Sạn Việt Nam chổ vãng lai của Tổng Bộ Việt Nam Quốc Dân Đảng hay sao? Người của chúng nó cài đầy ở đấy, chỉ rình cơ hội để giăng một mẻ lưới bắt trọn ổ. Thầy nên cẩn thận! Chỉ một sơ hở là đại sự có thể hỏng hết!
Minh buông cái mũ đứng dậy, thất thiểu băng ngang qua đường, quên cả chào từ giã. Anh thơ thẩn leo lên gác, khép cửa gài then trong, rồi ngồi phịch xuống giường. Trời đã nhá nhem tối, Minh thọc tay vào túi tìm hợp diêm thắp đèn. Bỗng có tiếng bước chân leo lên thang gác. Minh hồi hợp đứng bật dậy chờ đợi. Giờ này anh mới biết sợ. Cứ như lời ông Sửu vừa cảnh giác, thì mật thám Pháp có thể ập lên bắt anh bất cứ lúc nào vì chắc chắn chúng biết anh có chân trong hội kín. Có tiếng gõ cửa nhè nhẹ. Minh thở phào nhẹ nhõm vì biết là người quen. Nếu là mật thám, chúng đã đạp cửa xông vào chứ không gõ nhẹ như vậy. Minh tiến lại, lên tiếng hỏi:
- Ai đấy?
Bên ngoài có tiếng đáp:
- Mở cửa Minh ơi! Tôi đây! Viên đây!
Minh tháo then ngang, đẩy rộng cánh cửa gỗ.Người đồng chí ở Thành Bộ tiến vào, dẫn theo một thanh niên mặt bộ đồ kaki cũ mà Minh chưa gặp bao giờ. Bị ám ảnh bởi lời nhắc nhở của ông Sửu, kể từ lúc này, Minh gặp bất cứ người lạ nào cũng phải dè dặt vì sợ là tay sai của mật thám gài bẫy. Biết ý Minh, Viên vội giới thiệu với Minh:
- Đây là anh Lân, phụ trách chi đoàn công nhân của Thành Bộ cùng với tôi.
Hai người bắt tay nhai. Minh chỉ cái giường nhỏ của mình và bảo:
- Mời hai anh ngồi tạm để tôi pha nước!
Viên gạt đi:
Nước nôi gì! Tôi vội lắm. Tờ truyền đơn hôm nọ tôi nhờ cậu thảo, đã xong chưa? Xong thì tôi phải cho in ngay mới kịp!
Minh đáp:
Xong lâu rồi. Tôi cố ý chờ mà chờ mãi mà chẳng thấy anh đến lấy!
- Vừa nói, Minh vừa cúi xuống gầm giường, kéo cái gương gỗ ra, lục sâu dưới đáy, mang ra trang giấy viết tay đưa cho Viên. Viên gấp nhỏ, gấp vào túi quần rồi bắt tay từ giã, kéo Lân xuống thang gác.
Minh khép cửa rồi châm đèn. Ngẫm nghĩ một lúc, Minh lại nhớ tới lời ông Sửu và tự dưng lo sợ vẩn vơ. Nói dại! Ngộ nhỡ Viên bị bắt, mật thám moi được tờ truyền đơn trong túi và biết tác giả là Minh...Anh không dám nghĩ thêm. Ông Sửu nói đúng, chỉ cần một sơ hở thôi, Đảng có thể đối diện với nguy cơ bị tan rã. Minh tiến lại nhìn qua cửa sổ ngó xuống đường. Gió cuối năm se lạnh. Từng đám lá khô xào xạc lăn trên mặt đường. Dưới ánh đèn mờ, anh thấy ông Sửu đã bắt đầu thu dọn quầy hàng, chuẩn bị ra về. Anh đứng một lúc rồi quay vào, mệt mỏi buông mình xuống giường vàa nhắm mắt lại.
Sáng hôm sau, Minh dậy sớm, đôn đáo chạy đi tìm Viên. Suốt đêm qua, Minh không ngủ được vì nhớ tới âm mưu của Viên nhất định đòi thanh toán Bazin. Anh phải ngăn cản trước khi quá muộn. Việc giết Bazin chắc sẽ là ngòi nổ để thực dân tấn công Việt Nam Quốc Dân Đảng.
Lùng khắp nơi không gặp Viên, bất đắc dĩ Minh phải đến khách sạn Việt Nam ở phố Hàng Bông Đệm để báo cáo lên Tổng Bộ toan tính quan trọng của Viên. Bước vào hotel, Minh thấy Doãn, người thư ký trẻ đứng sau quầy tiếp khách, chúi đầu trước cuốn sổ bìa cứng. Doãn là bí danh của Đặng Trần Nghiệp mà các đồng chí thường gọi là Ký Con. Từ khi vào Quốc Dân Đảng, Doãn đổi họ Đặng thành họ Đoàn để tránh liên lụy cho gia đình.
Minh tiến vào chào Doãn, ngõ ý xin gặp lãnh đạo Tổng Bộ. Lúc ấy không có Nguyễn Thái Học ở đó. Một ủy viên trung ương ra tiếp Minh, dẫn anh đi dọc theo Ngõ Tạm Thương bên hông khách sạn. Minh đi thẳng vào vấn đề, khai rõ ý định giết Rene Bazin của Viên. Nhưng Viên chưa nói hết câu đồng chí lãnh đạo đã quay sang trấn an:
- Tổng Bộ biết chuyện ấy. Đồng chí Viên có xin lệnh Tổng Bộ. Nhưng chính đảng trưởng không cho phép. Nói chung, cả Tổng Bộ đều không tán thành! Bứt dây động rừng! Giết Bazin không có lợi gì cả!
Minh thở phào nhẹ nhõm, an lòng trở về nhà. Nhìn ông Sửu ngồi khâu mũ bên kia đường, anh thầm cảm ơn lời nhắc nhở của ông và hơn lúc nào hết, anh thấy mình còn quá non dại. Khắp nơi trên đất nước, biết bao nhiêu người đã hy sinh thân minh vì lý tưởng độc lập. Bao nhiêu người bị tra tấn dã man như ông Sửu. Bao nhiêu người đã âm thầm ngã xuống mà chẳng ai biết đến! Họ là hàng trăm, hàng ngàn viên gạch lót đường cho cuộc cách mạng giành độc lập cho đất nước sau này.
Thời ấy, bất cứ ai dấn thân vào đường tranh đấu đều biết đến sự hung tàn của những tên thực dân khác máu như Louis Marty, giám đốc Surete Ge ne rale ( tổng cục an ninh) mà người Việt thường gọi là Sở Liêm Phóng hay Sở Mật Thám Đông Dương. Louis Marty là tay thực dân dày dạn kinh nghiệm về truy lùng và tra tấn, từng phục vụ qua mấy đời toàn quyền, từ Albert Sarraut cho đến Pie`rre Pasquier. Dưới trướng Marty là những tên sắt máu vô luân mà dân Bắc Kỳ nghe tới tên là khiếp vía, chắng hạn như Tổng Giám Đốc Công An Bắc KỳArnuox Patrick, Chánh Thanh Tra chính trị Jules Brides, hợp cùng Eckert và Delamare, được dân gian xếp thành bộ "tứ ác" đối với tội phạm chính trị Miền Bắc thời ấy. Cộng thêm với nỗi ghê rợn của cai tù Hỏa Lò Hà Nội, bút mựt không đủ sức mô tả nỗi.
Biết thế, nhưng lòng yêu nước thúc đẩy, hàng hàng lớp lớp thanh niên thiếu nữ vẫn lao vào lớp sóng đấu tranh, bất chấp mọi thử thách.
Những ngày cuối năm qua đi không biến động. Không khí đón xuân vẫn tràn ngập khắp thủ đô với bánh mứt, hoa đào và pháo đỏ như thường lệ. Riêng khu Khâm Thiên nơi Minh trú ngụ thì càng cận Tết thì càng hiện rõ nét đìu hiu. Khâm Thiên vốn là vùng đất mới, nhà cửa còn thưa thớt, đèn điện chưa bắt tới, sinh hoạt nổi bật nhất vẫn là những nhà hát cô đầu. Tử ngày Minh về đây, lâu lâu vẫn chứng kiến những cảnh ghen tuông, vợ ở dưới quê lên chửi rủa nhà chứa rồi xong vào lôi chồng về, nhất là về để đón Tết! Năm 1927, nhà hát Vĩnh Lạc khai trương, mái tranh vách lá, ghế ngồi là những ống tre kết vào nhau. Sơ sài thế nhưng cũng tạo được niềm vui buổi tối cho người bình dân.
Nhờ khung cảnh nghèo nàn, đại đa số là dân cư ngụ, Khâm Thiên được coi là địa thế thuận lợi nhất cho các đoàn thể chính trị bí mật vì giá thuê nhà rẻ, lại ít mật thám để ý. Trong ba năm từ 1927 đến 1930, cả ba nhóm cách mạng Tân Việt, Cộng Sản cũng như Quốc Dân Đảng, đều có những điểm hẹn thường xuyên tại vùng đất này.
Ngày tiễn ông Táo về trời, Minh ra chợ Đông Xuân nhìn người qua lại tấp nập, nhân tiện sắm ít thực dụng cho ba ngày Tết bởi anh biết căn gác trọ đơn giản của anh thể nào cũng có người đến thăm trong buổi đầu năm. Anh mua thêm cặp bánh chưng và gói mứt sen tặng ông Sửu rồi hai người ngồi uống trà cho tới khi phố lên đèn. Ông Sửu bảo:
- Tôi sống một mình, thành ra Tết nhất cũng giống như ngày thường! Chứ như người ta, hôm nay là phải dọn cỗ cúng ông Táo, đưa ông Táo lên trời để bẩm báo với Ngọc Hoàng!
Minh gật đầu:
- Vâng! Mẹ tôi thì cứ hai ba tháng chạp là phải mua con cá chép sống, thả xuống ao!
Ông Sửu gật đầu:
- Thì đúng rồi! Đưa ông Táo thì phải đưa bằng cá chép sống. Vì tục truyền rằng, tất cả các loài tôm cá khi vượt vũ môn thì chỉ có cá chép mới vượt được để biến thành rồng, gọi là cá hóa long!
Ngừng một chút, ông tiếp:
- Sắp sang năm con rắn, đi vào tam hợp Tỵ, Dậu, Sửu, may ra thì tôi khá hơn! Hình như có điềm báo trước thầy ạ. Là vì sáng hôm qua, tôi vừa mới chui ra thì thấy ngay một con rắn to bò ngàng trước cửa! Thầy có nghe các cụ thường bảo: " Khi đi gặp rắn thì may. Khi về gặp rắn thì hay bị đòn!"
Hia người cô đơn tiếp tục nói đủ thứ chuyện, nhưng đều tránh nhắc đến nỗi lo sợ mật thám để đỡ bận tâm khi năm cùng tháng tận. Một gã đội xếp lững thững đi trên lề đường phía bên kai, vô tình đưa mắt nhìn sang quầy của ông Sửu làm ông vội lấy cái mũ cũ trao cho Minh. Chờ gã đi xa, ông mới hạ giọng nói nhỏ:
- Hôm nọ, tôi có lạm bàn với thầy về Việt Nam Quốc Dân Đảng và nhắc thầy phải cẩn thận, chắc hẳn thầy còn nhớ. Thú thật với thầy, đối với tôi, sự ra đời của Quốc Dân Đảng thật sự là quan trọng trong giai đoạn này. Là vì mới đây tôi được biết, Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội đã đi theo hẵn con đường của Liên Bang Xô Viết, tức là họ chủ trương cách mạng quốc tế. Đất nước ta cần phải có một chỗ đứng cho những người làm cách mạng quốc gai. Quốc Dân Đảng chính là đoàn thể ấy. Chẳng hạn mộ số đồng chí cũ của tôi trước đây theo Quang Phục Hội, bây giờ đang hoạt động cho Quốc Dân Đảng. Bởi dậy, nếu chẳng may Quốc Dân Đảng bị Pháp tiêu diệt thì những người muốn làm cách mạng quốc gia sẽ không còn đất dụng võ nữa! Chừng ấy, hoặc là họ sẽ hợp tác với Pháp, hoặc nếu căm thù Pháp quá, thì họ sẽ đứng về phía những người vô sản, bởi không còn đoàn thể nào khác!... Thầy là người đọc rộng biết nhiều, tôi nói thế chắc thầy hiểu!
Minh gật đầu:
- Tôi biết!
Tuy miệng nói thế, thật ra trong lòng Minh rất kinh ngạc về tầm nhìn xa của ông Sửu. Ông nói rất đúng: Hiện nay chỉ còn hai tổ chức chống Pháp mà rõ ràng Quốc Dân Đảng đang được quần chúng náo nức gia nhập. Duy có điều là Minh khong hề mang ác cảm đối với Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội, bởi chưa thấy các đồng chí lãnh đạo Quốc Dân Đảng tỏ thái độ bất hòa đó bao giờ. Chẳng những thế, đảng trưởng Nguyễn Thái Học còn luôn luôn muốn kết hợp để cùng đấu tranh lật đổ bạo quyền Pháp. Có lẽ ông Sửu vì mang nặng mối thù từ Quảng Châu khi cụ Phan Bội Châu bị Nguyễn Ái Quốc bán đứng cho Pháp, nên ông cũng muốn tuyên truyền để Minh cùng ghét Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội như ông! Với ông lúc này thì làm sao duy trì được Đảng để chờ ngày tổng khởi nghĩa, đó mới là vấn đề! Minh ngẫm nghĩ rồi đổi đề tài bảo:
- Tết, ông có buồn thì lại chơi với tôi!
Ông Sửu lắc đầu cười:
- Thầy đi với tôi thì hay hơn! Đi đánh tam cúc với tôi. Lại nhà cô em tôi. Ông bà cụ tôi quy tiên cả, tôi chỉ còn mình nó! Chồng nó quý tôi lắm. Được thầy hạ cố đến chơi, vợ chồng nó mừng phải biết! Đến đấy ba ngày Tết, chỉ ăn cỗ, uống rượu rồi đánh tam cúc. Đánh bất cũng thú lắm! Đánh còm thôi, vui chơi ba ngày xuân! Chứ thầy cứ nằm mãi trên gác làm gì cho nó mụ người ra!
Minh vui vẻ gật đầu:
- Vâng! Ông có lòng như thế thì quý quá! Vậy mình hẹn nhau chiều mùng hai Tết ông nhé! Tôi sẽ lại tìm ông!
Ông Sửu ngạc nhiên hỏi lại:
- Sao lại mùng hai! Mùng một thầy bận ư?
Minh lắc đầu cười:
- Tôi một thân một mình, có phải đi mừng tuổi ai đâu mà bận! Nhưng tôi sợ ông bận ấy chứ! Thế nào ông chả phải đi chúc tết chỗ này chỗ kia. Ông thu xếp hết vào ngày mùng một đi. Rồi mùng hai, mùng ba, tôi đến chơi với ông.
Ông Sửu nhấn mạnh:
- Các cụ bảo: Mùng một ăn tết ở nhà. Mùng hai nhà vợ, mùng hai nhà vợ, mùng ba nhà thầy, cho nên tôi chả phải mừng tuổi ai cả! Sáng mùng một, thầy cứ lại thẳng đằng tôi. Nhớ sáng mùng một thầy nhé. Tôi chờ!
Minh khẽ gật đầu. Câu ca dao ông Sửu vừa đọc làm Minh bỗng tha thiết nhớ đến những cái Tết ở Hải Ninh trước đây. Hai ngày đầu đi mừng tuổi họ hàng thân thích, rồi mùng ba thể nào cũng qua nhà thầy Lương, kình cẩn chúc tuổi thầy để được ngồi lại ăn bánh mứt và ra sân chơi với chị em Duyên. Thời gian trôi nhanh, Duyên cứ mỗi năm một lớn và càng lớn thì càng e thẹn, khác hẳn những ngày Minh còn ngồi học chữ Nho tại nhà Duyên, thoải mái xưng hô "mày, tao" khi rủ Duyên đi bắt cá cuống ở bờ ao. Minh nhớ những hôm nghĩ học, Minh hay cùng Tân và hai cô em gái, hồn nhiên đi trên khắp các nẻo đường làng. Mỗi khi Tân nóng nảy Mắng các em thì Minh lại lăn vào bênh vực!
Giờ này thì cái dĩ vãng tuổi thơ ấy đã đi quá nhanh. Tân đã nằm xuống và dĩ nhiên Minh biết Tân hoạt động cho Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội của Nguyễn Ái Quốc. Minh chỉ không ngờ hai cô gái hiền lành và nhút nhát như chị em Hậu, cũng có cái hùng khí của tuổi trẻ nhiệt huyết, sẵn sàng thoát ly khỏi gia đình vì lý tưởng độc lập!
Nghĩ miên man về quẹ nhà trong đêm cuối năm, Minh bất chợt mỉm cười vì nhớ đến Lụa, người đàn bà trẻ lỡ làng mà Minh từng đứng ra chống đỡ giùm ở sân đình. Đến giớ này, mỗi lần nghĩ lại, Minh vẫn ngầm hãnh diện về việc làm ấy vì anh biết dân làng vẫn dành cho anh sự cảm phục hiếm thấy bởi anh dám đơn thân độc mã phá vỡ bức tường hủ tục từ ngàn đời. Duy có điều cũng từ dạo ấy, mỗi lần về làng, Minh cứ phải tránh né Lụa vì Lụa hay tìm gặp, biếu xén quà cáp để tạ ơn. Lụa vẫn còn xinh xắn lắm, mà dường như ăn nên làm ra. hoặc có người bí mật chu cấp, nên áo quần bỗng tơm tất hơn nhiều. Căn nhà nhỏ mái tranh đất xiêu vẹo của Lụa cũng mới được lợp lại, càng gây thắc mắc hơn cho dân làng hiếu kỳ. Bà Truyền luôn miệng nhắc nhở Minh:
- Này! Mẹ bảo thật! Chớ có dạy mà léng phéng với con gáy ấy! Con là người có ăn học. Còn nó, chẳng qua cũng chỉ là thứ mèo mả gà đồng, ai tấp vào cũng được! Đừng có để mang tiếng, con nhé!
Mỗi lần nghe mẹ cảnh cáo, Minh chỉ cười bởi mẹ anh đang dặn những điều thừa thãi. Chính bản thân Minh cũng phải giữ gìn cho bản thân để tránh mọi sự ngờ vực của thiên hạ vốn lắm điều. Anh mà yếu lòng dan díu với Lụa thì việc anh bênh vực Lụa ở sân đình có còn ý nghĩa gì nữa đâu!
Riêng ông phó lý Phúc, chú của Minh, tuổi mới ngoài 40, hễ gặp Minh thì lôi ra ngay một góc vắng, tò mò hỏi có một câu:
- Thế cháu có biết đứa nào nó ngủ với cái Lụa không?
Nhìn nét mặt đau khổ của ông chú, Minh toan phì cười, nhưng anh cố nhịn. Dù sao thì ông đã là cái dù che chở cho anh trong cuộc đấu khẩu ở sân đình. Minh lắc đầu:
- Thư a chú, không!
Ông chú nhìn thằng cháu ngạc nhiên:
- Cái Lụa nó không cho cháu biết hay sao?
- Thưa, cô ấy chả nói, mà cháu cũng chả hỏi!
Ông chú gắt nhẹ:
- Sao không hỏi nó?
- Hỏi làm gì hả chú?
Ông chú bứt rứt khó chịu, nhăn mặt đáp:
Ơ hay! Hỏi làm gì à! Phải hỏi cho biết chứ lị! Để thế thì người này cứ nghi ngờ người kia, lôi thôi lắm!
Ông Phúc nói đúng. Đứa con của Lụa là một nghi vấn lớn trong làng Hải Ninh. Mỗi lần Lụa bế nó đi ngoài đường, người ta cứ đăm đăm nhìn mặt nó xem nó giống ai! Rồi đoán già đoán non, gán cho ông này ông nọ, lắm khi cãi nhau vì ngờ vực! Ông Phúc tha thiết dặn Minh:
- Bận sau, hễ găp cái Lụa, cháu nhớ hỏi xem bố đứa bé là ai? Cháu hỏi thì thế nào cái Lụa nó cũng nói vì nó nể mặt cháu!
Minh cười xòa:
- Vâng, cháu hỏi thì thế nào chị ấy cũng nói thật. Nhưng cháu chắc chả hỏi đâu!...
Ngừng một chút, Minh nghiêm trang tiếp:
- Duy có điều cháu thấy là, hình như đứa bé ấy có nét hao hao giống chú!
Ông Phúc mắng:
Cái mồm mày! Chỉ ăn nói lăng nhăng! Tao mà thèm cái thứ ấy hay sao!
Năm nay không về được, ngồi trên hè phố nhìn người qua lại đón Xuân, Minh thấy nao nao những kỷ niệm quê nhà, những bóng dáng thân yêu, mới đây thôi mà tưởng chừng như đã lâu lắm! Anh định sáng mùng 1 Tết sẽ đến nhà bà dì ở phố Hàng Bạc cho phải phép.
Rồi sau đó, dành hết những ngày xuân còn lại cui chơi với ông Sửu.
Minh uống cạn tách trà rồi đứng dậy chào ông Sửu, băng qua đường, leo lên gác căn trọ, Minh lại trở về ngay với nỗi cô đơn. Anh thấy đêm nay quạnh hiu lạ thường, làm anh ra riết nhớ đến cái Tết ở quê nhà. Giờ này, gia đình Minh ở Hải Ninh chắc hẳn đang quây quần nấu bánh chưng và ông bà Truyền tránh sao khỏi rơi lệ khi cả nhà cùng nhắc đến Minh. Minh thở dài cởi áo quăng lên mặt bàn, cái bàn gỗ mộc quanh năm chất đầy các loại báo: La Jeune Indocine của Vũ Đình Ly, La Tutte của Tạ Thu Thâu, La Tribune Indochinoise của Bùi Quang Chiêu, Tiếng Dân của Huỳnh Thúc Kháng v.v... Minh ra sau múc thau nước rửa mặt rồi quay vào, lên giường, buông mùng nằm. Khá lâu không được ngủ, anh lại ngồi lên, bước xuống, đốt thuốc lá và đứng trong cửa sổ trông ra. Con đường khuya thưa thớt người qua lại. Chỉ thỉnh thoảng mới thấy một gã đội xếp đạp xe thong thả đi tuần đêm dưới ánh đèn mờ nhạt trong hơi sương.
Buổi trưa hôm 26 Tết, Minh đang ngồi chơi với ông Sửu, nghe ông say sưa bàn về cái thú rút bất và đánh tam cúc ngày đầu năm thì có khách tìm đến. Thoáng thấy có người quen đứng lớ ngớ trước cửa, Minh vội cáo lỗi và chạy qua đường đón khách. Minh mời khách lên gác. Nhưng khách không lên mà rủ Minh đi tìm một nơi khác. Đó là ông Vương Luân, một nhà báo đàn anh xuất thân từ Nam Phong tạp chí mà giới viết lách thường gọi đùa là " Khâm Thiên công tử". Vương Luân có cái tên ấy là vì ông quá mê cái thú cô đầu, bao nhiêu tiến kiếm được đều đổ vào gần hết cho các nhà hát. Với Minh, ông là một người ơn, vì ông từng chỉ dạy cho Minh rất nhiều điều trong nghề cầm bút, nên Ming thường bắt chước truyện Tàu, kêu ông bằng " tiên sinh " để tỏ ý trọng vọng. Nói đúng ra thì ông hơn Minh đến gần 10 tuổi, xưng hô như thế cũng là đúng mức, Minh hỏi:
- Tiên sinh định đưa đệ đi đâu hôm nay?
Vương Luân cười thoải mái:
- Cứ đi! Cuối năm phải giải sầu để quên hết chyện năm cũ!
Minh cười hỏi lại:
- Giải sầu thì chỉ có uống rượu thôi! Dục phá thành sầu duy hưu tửu? Phải không tiên sinh?
Vương Luân thọc tay vào túi áo, lôi ra bao thuốc. Ông thích mặc Âu phục nhưng hình như chỉ có một bộ, vì lần nào gặp ông, Minh cũng thấy cái áo sơ mi trắng đục và cái quần tây vàng đã bạc phếch hai đầu gối. Ông chìa bao thuốc Cho Minh rồi bảo:
- Cậu biết tôi có biệt danh là Khâm Thiên công tử! Như thế thì cái thú của tôi đâu phải là uống rượu!
Minh đốt thuốc rồi gật đầu đáp:
- Đệ nói đùa tiên sinh đó thôi! Chứ ai chả biết tiên sinh chỉ mê thú ả đào. Đệ vẫn nghe tiên sinh ngâm thơ Tú Xương. Nghe mãi rồi đệ cũng thuộc:
Nhân sinh quý thích chí
Chẳng gì hơn hú hí với cô đầu
Khi vui chơi năm ba ả ngồi hầu
Chén rượu cúc đánh chầu đôi ba tiếng!
Vương Luân hếch mặt ra về hãnh diện về cái sở thích tao nhã của mình rồi lắc đầu trách Minh:
- Cậu không thích ả đầu thì thuê nhà ở xóm Khâm Thiên này làm gì?
Minh cãi:
- Tại tiên sinh ở xa, tiên sinh mới thích. Chứ giá như tiên sinh dọn về khu này ở với đệ, suốt ngày phải nom thấy các cô đào hát đi gánh nước, hoặc lắm khi nghe các cô đánh xé nhau, thì biết đâu tiên sinh lại chán ngay!
Vương Luân cười xòa rồi lên tiếng giục:
- Hẵng cứ biết thế! Năm cùng tháng tận, đi nghe hát một chầu đã!
Hai người thả bộ leo lề phố. Bên kia đường, ông Sửu nhìn sang theo dõi và an lòng vì ông cũng biết Vương Luân là người vô hại. Vô hại bởi Vương Luân tuy là đệ tử của Phạm Quỳnh, nhưng hoàn toàn hững hờ vế chính trị, không theo Tây mà cũng chẳng thù Tây. Hễ có tiền thì chỉ nghĩ đến khu Khâm Thiên mà thôi.
Hôm nay ở tòa báo về, Vương Luân muốn ghé thăm cô đào My õđể cùng cô tống cựu nghinh tân giã từ năm cũ, tạm quên bà vợ quê mùa và bốn đứa con nhỏ đang ngóng cổ chờ ông mang một món tiền nhuận bút ít ỏi về sắm Tết. Ông tạt vào rủ Minh, bởi nhà hát chỉ cách gác trọ của Minh chỉ có mấy chục thước. Điểm đáng quý ở ông mà bạn bè mà ai cũng thấy, là tiền bạc ông rất dè xẻng với vợ con, nhưng lại rất rộng rãi với người ngoài, nhất là phụ nữ!
Cái thú ả đào thì Minh không say mê lắm, mặc dù anh vẫn thường nghe các đàn anh ca ngợi, trong đó có cả Nhượng Tống màMinh rất nể về văn tài. Không mê, nhưng Vương Luân đã hạ cố mà rủ thì Minh không bao giờ dám từ khước!
Nhà hát cuối năm đang ế khách nên hai người được đón tiếp rất nồng nhiệt, nhất là Khâm Thiên công tử chi tiền rất hào phóng. Trong khi chờ thầy đàn đến, chủ nhà mang bánh mứt và chai rượu ra mời khách rồi trao cho cái trống chầu cho Vương Luân. Lần đầu tiên Minh chú ý đến cô đào Mỹ, ngôi sao nổi bật ở đây mà nhà báo đàn anh đang cực kỳ say đắm. Đào Mỹ tuổi đôi mươi, nhan sắc đang đương độ sung mãn, kề cận bên cạnh Khâm Thiên công tử, nói cười vừa phải để làm duyên, tay bưng nước rót hết mực lễ độ làm ông nhà báo chứa chan xúc cảm. Cũng như bao nhiêu khách vãng lai, ông đến đây vì thèm câu thơ giọng hát, thèm ánh mắt đưa tình, bàn tay vuốt ve âu yếm, giúp ông quên cuộc đời thực tế với gánh nặng của một gia đình đông con. Giá không có đôi tay tần tảo của bà vợ nhà quê thì đàn con bốn đứa cảu ông đã bị gậy đi ăn xin từ lâu rồi, bởi lương nhà báo chẳng có bao nhiêu mà rất hiếm khi ông ôm về cho vợ. Ấy vậy mà lắm khi ông đã từng lãng mạng nghĩ đến chuyện xoay xở tiền để chuộc cô đào Mỹ về làm vợ lẽ. Ông nhà báo đa cảm, mà chị em đào hát thì mỗi người một cảnh ngộ éo le, ai cũng cho biết là bất đắc dĩ lắm mới chọn nghề này, do định mệnh ác nghiệt đưa đẩy. Nghe chuyện đào Mỹ bị ông bố toa rập với dì ghẻ hành hạ trăm phần cơ cực, phải bỏ nhà lao vào đây làm nghề đào hát, Vương Luân rơi nước mắt vỗ về, rồi hứa hẹn sẽ kiếm tiền chuộc cô về, thuê nhà cho ở riêng! Hứa vậy thôi chứ đó là chuyện đội đá vá trời, ốc còn không tha nổi mình ốc, ông xoay đâu ra tiền mà đòi vung tay nghĩa hiệp, cứu người lầm than!
Minh liếc nhìn ông ngồi bên đào Mỹ, nét rạng rỡ hiện rõ trong ánh mắt. Ông cầm chầu. Tiếng trống " chát, tom " ròn tan, được gia chủ và các cô đào xúm lại khen là vừa hào hao vừa lẳng lơ! Đào Mỹ cầm phách, tức là gỗ lim hình chữ nhật đã lên nước bóng loáng với hai thanh tre nhỏ gõ nhịp. Đàn đáy dạo vài cung đưa đẩy rồi đào Mỹ cất giọng:
" Hồng Hồng, Tuyết Tuyết.
Mới ngày nào chỉ biết cái chi chi..."
Chầu ả đào nào cũng phải bắt đầu bằng bài này bởi nó làm rung động lòng người, gợi niềm luyến tiếc dĩ vãng, nhớ nhung tháng ngày đã qua đi. Cô nào hát bài này cũng hay, bởi nó giải bài tâm sự sâu lắng trong lòng, thương thân phận mình. Tuổi xuân đi qua quá nhanh, nhan sắc mỗi năm một phai tàn! Người mê thú ả đào ai cũng thầm nhận đây là bài hát điển hình, xứng đáng dùng để tế tổ nghiệp.
Minh ngồi nhâm nhi cốc rượu, có hai cô đào trẻ đưa mãi khai bánh mứt trước, ân cần mời mọc. Họ thuộc loại " đào rượu ", nghĩa là không biết hát, vào đây chỉ để mời rượu quan viên mà kiếm tiền độ nhật. Không khí này Minh chưa thấy hấp dẫn lắm, nhưng hôm nay anh vui lây cái vui của người đàn anh trong ngày cuối năm, nên cũng gật gù ra chiều thưởng thức câu ca tiếng trống một cách rất tận tình.
Khoảng nữa tiếng sau, đào Mỹ ngừng hát. Căn phòng lặng thinh một chút rồi đào Mỹ chuyển sang giọng ngâm:
Lũ chúng em chờ chàng qua mấy kiếp
Tình giang hồ tha thiết mãi còn đây...
Tất cả những cô đào chung quanh đều đồng thanh ngâm theo câu thơ quen thuộc ấy để báo trước phút chia tay như thông lệ. Giọng ngâm đuổi theo nhau, nghe não nề ray rứt. Vương Luân buông dùi buông trống, moi tiền đặt vào quả và đậy nắp lại. Vốn liếng có bao nhiêu trong túi, ông dốc ra gần hết, chấp nhận năm nay ăn cái tết đạm bạc với vợ con. Không phải ông chỉ tặng riêng cho đào Mỹ, mà tất cả chị em, ai ai đều có phần.
Minh cũng toan moi ra ít tiền, nhưng Khâm Thiên công tử khua tay cản lại vì ông đảm nhận hết mọi chi phí hôm nay. Ông bịn rịn đứng dậy cùng Minh bước ra. Khác với thông lệ, hôm nay Vương Luân không ở lại, vui thú gối chăn với người ông thương. Dân trong nghề gọi là đi hát một "chầu chay"! Đào Mỹ sửa lại khăn áo, níu cánh tay đưa ông ra tận cửa, hết lời cảm ơn và hẹn ngày tái ngộ. Vương Luân vừa đội nón lên và toan bước đi thì chủ nhà chạy ra, xoa tay tha thiết nói:
- Ngại quá mà vạn bất dĩ phải nhờ quan anh giúp cho một việc...
Minh đã ra đến hè, lại thụt lùi vào tuốt bên trong vì thấy khách bộ hành qua lại khá đông. Đối diện bên kia đường, sát cạnh một hiệu ăn mới mở là tiệm thuốc của một ông lang chuêyn chữa bệnh hoa liễu, phục vụ chị em trong xóm cũng như khách làng chơi gặp vận xui. Con đường Khâm Thiên này chỉ mới hình thành từ thế chiến thứ nhất, được mang cái tên đẹp vì ở đầu phía Đông trước đây có Tòa Khâm Thiên Giám chuyên nghiên cứu thiên văn, thời tiết, do vua Lý Thái Tổ đặt ra từ thế kỷ 11. Nhưng sinh hoạt thực tế của Khâm Thiên đã làm cho cái tên Khâm Thiên đồng nghĩa với khu vực ăn chơi trác táng. Mà tiếng đồn ấy quả không sai. Con phố Khâm Thiên chỉ dài hơn một cây số mà mọc lên nhan nhản những nhà hát. Điều đáng nói là có những nhà hát không có đào hát, nói đúng hơn đào thì nhiều mà không ai biết hát. Các cô gái nghèo ấy chỉ tụ hợp ở đây để kiếm sống bằng nghề giải khuây cho khách mà thôi. Thảng hoặc cũng có những vị khách sành điệu thật sự muốn nghe hát thì chủ nhà sẽ phải chạy qua nhà khác mượn một cô đào hát giỏi về biểu diễn!


o0o